MANUNGSA KANGGONAN LALI LAN LUPUT
MACAPAT (Sinom)
Angurmati mring sesama
Tanprabeda wruhing diri
Ngedohaken pasulayan
Momong rasa iku becik
Rembuken kanthi aris
Ana gesehing panemu
Tumprap ing pasrawungan
Kanggonan luput lan lali
Yeku aran manungsa datan sampurna
Mingkar-mingkuring ukara
Akarana karenan mardi siwi
Sinawung resmining kidung
Sinuba sinukarta
Mrih kretarta pakartining ilmu luhung
Kang tumrap ing tanah Jawa
Agama ageming aji
Bodo yaiku aja rumangsa paling pinter
Ino yaiku aja rumangsa paling mulya
Luput yaiku aja rumangsa paling bener
Apes yaiku aja rumangsa paling ampuh
DASARING URIP
Kang nduweni urip yaiku Gusti Allah
Kang ngurip-uripi yaiku bopo lan biyung
Kang nduduhake dalan urip yaiku guru lan para Rasul
Sampurnaning urip kang sampurna
Eling lan ngabekti marang kang ngurip-uripi
Eling lan ngabekti marang kang nduduhake dalan
Manungsa ora sepi saka lali ora adoh saka luput
Mulane ora tumon ana wong Jowo sing ngaku suci.
Tumprap wong Jawa, kabeh manungsa kanggonan lali lan luput.
Mula saka kuwi wong Jawa nduwe tepa selira.
Tumprap adiluhung budaya tradisi Jawa, luput sing ora disengaja ora kabeh dianggep ala, apa maneh mung kleru tembung sakecap ing pasrawungan, kang tanpa seja sing ala.
WASPADA ING PATRAP
Mangayut ayat winasis
Wusana wosing jiwangga
Melok tanpa aling-aling
Kang ngalingi kalingling
Wenganing rasa tumlawung
Keksi saliring jaman
Angalangut tanpa tepi
Yeku aran tapa tapaking Hyang Suksma
Mulane klebu ora umum manungsa tumprap adiluhung budaya tradisi Jawa, lamuntha :
1. Tembung sak kecap dadi perkara.
2. Rumangsa paling bener
3. Rumangsa paling suci
4. Rumangsa pinter dhewe
5. Pamer
6. Sumugih
7. Kemayu
8. Gembagus
9. Gumedhe
10. Tumbak cucukan/ tukang adu adu.
11. Ngamukan
12. Cugetan
13. Urakan
14. Brandalan
15. Lancang/seneng ngina marang liyan.
16. Dhemen metani alaning liyan.
17. Lsp.
Mulane ing pasrawungan budaya tradisi Jawa, ora perlu keweden wedi luput, wedi kleru.
Amarga lamun tumindak wus linambaran welas asih, sejane becik, nganggo tepa selira, tata krama lan andhap asor, biasane saumpama kleru utawi luput kuwi amarga ora disengaja, marga ora ana seja sing ala.
Lan kuwi isih klebu lumprah mungguhing manungsa lan mungguhing adiluhung budaya tradisi Jawa.
Beda maneh lamun panggautane tumindak ina, sejane nistho, kuwi genah luput sing disengaja, lan cetho tumindak sing ala.
Mulane ing pasrawungan uga bisa guyup rukun, lamun isih ana tepa selira, tata krama, lan andhap asor, ora perlu rumangsa paling ampuh dhewe, amarga kudu tansah bisa ngrumangsani, manungsa mung saderma titah, ora sepi saka lali lan ora adoh saka luput.
Mulane ing pasrawungan budaya tradisi Jawa, sing wigati sejane becik, welas asih, teposelira, tatakrama lan andhap asor, sabanjure ala utawi becik kuwi apa jare liyan sing ngarani,sing penting sejane wis becik.
BABONE KABECIKAN
Kabeh tumindak ing ngisor iki bisa kasebat kabecikan yaiku :
1. Migunani marang liyan
2. Ora gawe rugine liyan
3. Ora gawe gelaning liyan
4. Ora gawe susahing liyan
5. Ora gawe cilakaning liyan
6. Ora mbebayani marang liyan
Mulane kabecikan uga ora bisa mung diukur saka :
1. Sugihe
2. Rupane
3. Klambine
4. Banter mbengoke
5. Apik nyedhite
6. Dowo apalane
9. Dawane irunge
10. Gedhene blangkone
11. Lsp.
Nanging kabecikan bakal tuwuh lamun kanggonan babone kabecikan, yaiku :
1. Seja sing becik
2. Linambaran welas asih
3. Sepi ing pamrih
4. Lila legawa
5. Temen prasaja
6. Sabar narima
7. Narima ing pandum
8. Ngalah
9. Tepo selira
10. Andhap asor
11. Tata krama
12. Guyup rukun
13. Lembah manah
14. Gotong royong
15. Ramah tamah
16. Tulung tunulung
17. Sumendhe pasrah sumarah marang panguwasaning Gusti kang murbeng dumadi.
18. Lsp.
Lamun jiwa manungsa wus kadunungan rasa kamanungsan babone kabecikan, biasane tanduran kabecikab biso tuwuh saenggon enggon lan ing ngendi ngendi.
Nanging kala mangsa uga kudu tansah sabar narima lila legawa, amarga kabecikan biasane uga ora kuwawa thukul, lamun tumiba ing jiwa sing atos lan cengkar, yaiku jiws sing wis koncatan rasa kamanungsan, sing wis mati jiwane, mati nalare, mati welas asihe, mati tepa selirane, lan wis mati rasa pangrasane, sing biasane uga sinebut bathang mlaku.
BUDI LUHUR
Budi Luhur minangka dhedhasarane ngelmu urip. Ajaran Jawa nduweni konsep menawa urip bebarengan iku kudu tata (tertib), tentrem (aman tenteram), kerta (makmur) lan raharja sejahtera). Bisane wujud menawa para manungsane iku nduweni budi luhur.
MURIH BISA DUWE BUDI LUHUR KUDU NYECEP PIWULANG KAUTAMAN
Apa wae sing diwulangake ing piwulang keutaman iku ngandhut kawruh lan laku. Tegese ora mung bisa ngerti bab kawruhe, nanging uga kudu dilakoni apa kang diwulangake. Babon baku piwulang kautaman mulangake kawruh murih manungsa padha eling marang kajatene. Yaiku titah kang diparingi kaluwihan wujud cipta-rasa-karsa. Mula kaelingan sing bener-becik-pener yaiku :
1. Eling menawa dadi titahing Gusti (Sangkan Paran, Manunggaling Kawula Gusti).
2. Eling menawa dititahake manggon ing planet bumi kang ora ijen anane, nanging minangka bagian cilik saka alam semesta. (Jumbuhing jagad cilik lan jagad gedhe).
3. Eling marang peparing ‘cipta-rasa-karsa’ kang ukurane manungsa kudu ‘beradab’.
4. Eling manwa kudu tansah ngutamakake kerukunan karo manungsa liyane lan titahe Gusti liyane.
5. Eling menawa kudu tansah njaga keselarasan (kemarmonisan), melu memayu hayuning bawana.
Dhasaring laku diarani Panca Brata yaiku lakubrata kanggo nguripake (ngoperasionalake) cipta-rasa-karsa, yaiku:
1. Nglatih bisane nduweni watak narima, disranani laku kanthi ngengurangi mangan lan ngombe. umpamane laku pasa, mutih, ngrowot lan sapiturute. Bedane pasa ing laku Jawa karo pasa tumrape ibadah agama, yaiku ana ing tujuwane. Nek pasa cara agama kanggo nggayuh suwarga, dene pasa laku Jawa amung kanggo nglatih bisane duwe watak narima. Ewa semono, kanyatane luwih abot syarat-syarate. Ing antarane, senajan bisa pasa sedina nutug, nanging yen ing batin isih durung bisa nrimakake pangan lan ngombe saanane nalika buka bakal njugarake gegayuhan. Ora bisa kanggonan watak anarima. Selagine kanggonan watak anarima wae ora bisa, lha kok kepingin nggayuh suwarga mesthi tangeh lamun.
2. Nglatih bisane tansah eling, disranani ngengurangi sare (turu). Syarate, anggone melek ora kena disambi apa wae. Apamaneh dislamur nganggo dolanan kertu utawa jagongan gayeng karo para kanca. Kang ditindakake, melek lan tansah eling marang kajatene manungsa.
3. Nglatih urip kang tata utawa tertib, disranani laku ngengurangi sanggama. Nanging anggone ngurangi kudu kanthi pangerten babagan sanggama kang sejatine. Yaiku pangerten sanggama kang gegandhengan karo titising wiji kang mahanani rasa sejati. Yaiku rasa nikmat mulya kang ditampa manungsa nalika dadi saranane Gusti nyipta manungsa anyar. Rasa nikmat mulyane sanggama kang bisa nitisake wiji, dudu nikmat sanggama kang lumrah amung nuruti derenging birahi. Kanthi mangkono, sing dikurangi iku sanggama kang mung mburu kanikmataning birahi.
4. Nglatih kesabaran, disranani kanthi laku ora kena nesu. Mula kang becik iku laku ing siyang ratri tansah amamangun karyenak tyasing sesama.
5. Nglatih panalangsa utawa pasrah sakabehane marang Gusti Kang Maha Kuwasa. Srana lakune mbisu. Nanging ora mung ora guneman thok. Ing jroning batin tansah ngulati mobah-mosiking ati. Iya obah osiking ati iku kang bisa uga mujudake wisik utawa dhawuhing Gusti marang kita sowang-sowang (dhewe-dhewe). Bisane dimangerteni kudu dipêndêng utawa mêlêng temenan. Mêndêng utawa mêlêng ora bisa kelakon yen sinambi ngendika utawa omong-omong. Wohing pasrah iku antuk wisik utawa sabda dhawuh kang nuntun marang bebener, kabecikan sing pener.
GUSTI ALLAH ORA SARE
Tegese Gusti priksa saparipolahe manungsa, uga laku jantrane jagad saisine. Pitutur kang ngelingake supaya kita ora kendhat nyuwun pitulungan lan pangayoman marang Gusti Kang Akarya Jagad. Kejaba saka iku, aja gampang-gampang tumindak salah (dosa), awit Gusti ora sare.
Apa sing durung kocap, sing sumimpen sajroning ati lan sing jeneng wewadi Panjenengane priksa sakabehe.
Manungsa urip ing alam donya diparingi kalodhangan sing amba dening Gusti Allah. Paribasan apa sing ginayuh bakal kelakon. Ananging kita kudu tansah ngati-ati, jalaran kabeh tumindak bakal kecathet dening Kang Murbeng Dumadi.
Ala lan becik iku geghandengan, kabeh kuwi saka karsaning Pangeran
