TAUN DAL
ꦠꦻꦴꦤ꧀ꦝꦭ꧀
Taun Dal adalah tahun kelima dalam siklus 8 tahun (windu) penanggalan Jawa. Tahun ini dianggap "tahun panjang" karena memiliki 355 hari, yang sedikit lebih lama dari tahun lainnya dalam satu windu. Dalam kalender Jawa, siklus 8 tahunan disebut windu dan tahun kelimanya adalah tahun Dal.
Urutan tahun dalam windu: Alip, Ehe, Jimawal, Jé, Dal, Bé, Wawu, Jim Akhir.
Jumlah hari: 355 hari, sehingga disebut juga tahun "panjang" (Taun Wuntu).
Keistimewaan: Dalam beberapa tradisi masyarakat Jawa, ada pantangan atau larangan tertentu untuk menikah atau memulai usaha pada tahun Dal, terutama pada hari-hari yang dianggap kurang baik menurut primbon Jawa.
Tradisi Kasultanan: Bagi Kasultanan Yogyakarta, tahun Dal memiliki keistimewaan tersendiri karena ada prosesi puncak peringatan kenaikan takhta raja (Jumenengan Dalem) yang disebut "Hajad Dalem Labuhan".
Taun Dal: Pralampita Owahing Jaman, Piwulang Kang Ngudhari Rasa.
“Wanci lumampah, jagad nggilap gingsir. Ing antaraning siklus windu, wonten satunggal taun kang sinebat Dal: dudu taun kang nggegirisi, nanging taun kang nggegulang ati—nggugah manah supaya eling, waspada, lan andhap-asor. Nalika Dal rawuh, wektu kadadeyan kerep rubed, nanging saka rubed iku, kawicaksanan dipun sayat.”
1) Piwulang Dhasar Taun Dal.
Posisi ing windu: Alip – Ehe – Jimawal – Je – Dal – Be – Wawu – Jimakir (Dal taun kaping gangsal).
Teges simbolik: Dal (saking aksara Dāl) tegesipun pituduh/dalil—taun pratondo owah-owahan: kursi pamaréntahan bisa gingsir, rakyat kena ujian, alam maringi sasmita.
Sipating taun: kerep sinebat “taun wuntu” (taun dawa ±355 dinten), arupa mangsa resik-resik kosmis: sing rawan dadi “miring” dibeneraké, sing ngrusak didhepak metu, sing andhap-asor diangkat.
2) Wektu Pepak (Kalebu Wulan Punika).
Miwiti Taun Dal: wiwit 1 Sura AJ 1959 (malem Sura 27/28 Juni 2025) nganti pungkasan Dal: sadèrèngé 1 Sura AJ 1960 (kisaran 30 Juni 2026).
Teges praktis: Sak-wulan Agustus 2025 iki pancèn sampun kalebet Taun Dal, lan Dal bakal lumampah terus ngantos pungkasan Juni 2026 (saurut pananggalan Jawa).
Cathetan patitis: Ing paugeran Jawa, dina diwiwiti sakwisé surup (magrib). Mula “malem Sura” wus kalebu dina Sura sabanjuré.
3) Pralampita lan Kadadeyan Ing Taun Dal
Para sepuh nyarios, ing Dal kerep katon telung gelombang: (a) geger pamaréntahan, (b) abote rakyat, (c) sasmita alam.
1. Geger pamaréntahan – “ganti raja/ganti kursi”: owahing struktur, kebijakan kebalik, utawa pembersihan (resik-resik) pranata.
2. Abote rakyat – paceklik, rega mundhak, gaweyan kenceng; nanging iki kerep dadi wiwitan panggulawenthah daya tahan: rakyat luwih rukun, hemat, gotong-royong.
3. Sasmita alam – cuaca keblinger, lemah garing banjur udan gedhé, sakedhap bencana; tandha jagad ngresikaké awake.
4. Gelombang batin – akeh ati gumregah: sing gumedhé di-pirid, sing sabar di-paringi bukti, sing kandel angkara dipethaki liwat ujian.
4) Pantangan Umum Ing Dal (Wewaton Laku).
Pantangan punika dudu “pamali” sing medeni, nanging pepeling supados kalis saka pamrih lan sial.
Aja adigang–adigung–adiguna: ora pantes nglaku pamer daya/kuasa.
Aja mubadzir: pesta ageng tanpa guna luwih becik disegah; lebokna dana marang tetulung/sedekah.
Aja gampang nggagas soal gedhé sing ora pepak hitung—utamane nalika Sura: bedhah gedhong, pindahan omah massal, utawa pamrih proyek “nggegirisi” luwih becik ditunda.
Aja sembrana marang pratandha alam: yen ana sasmita, dititeni rumaket—aja disepelekna.
Luwihna tirakat: poso (mutih/dawud), semedi, maca doa, ngelarasna sedulur papat kalimo pancer.
5) Wewaton Nikahan Ing Taun Dal
Ing tradhisi, nikah diwawas mawa weton (dina + pasaran) lan sasi.
5.1. Wulan kang Lumrah (Sasi Jawa)
Sing diendhani: Sura (sasi tirakat; dudu wektu hura-hura).
Kerep dipilih: Mulud (Rabiul Awal), Ruwah (Syakban), lan Besar (Dzulhijah)—saben kulawarga bisa béda wewaton, nanging telu iki asring karasa “tedheng”.
5.2. Dina–Pasaran (Conto Laku Tertib)
Akeh garwa sepuh milih Rebo/Kemis kanthi Legi/Wage amarga dirasa empuk lan ayem (iki dudu dogma—namung laku lumrah).
Elinga: unggah-ungguh kulawarga lan pitutur sesepuh luwih diurmati tinimbang “ngotot” petungan.
5.3. Petungan Neptu (Versi Umum)
Neptu dina: Ahad=5, Senin=4, Selasa=3, Rebo=7, Kemis=8, Jemuwah=6, Setu=9.
Neptu pasaran: Legi=5, Pahing=9, Pon=7, Wage=4, Kliwon=8.
Carane: jumlahna neptu lair calon penganten loro, banjur delengen asil modulo 8: 1 = Pegat (rawan pecah)
2 = Ratu (gedhé drajat)
3 = Jodho (cocog)
4 = Topo (awal rekasa, pungkasane mulya)
5 = Tinari (rejeki padhang)
6 = Padu (gampang cekcok)
7 = Sujanan (rawan godha selingkuh)
0/8 = Pesthi (tentrem)
Taun Dal nambah bobot marang kategori “angel” (Pegat/Padu/Sujanan). Dudu dilarang, nanging diwajibake tatabuhan batin luwih kenthel sadèrèngé akad.
5.4. Nalika Petungan “Angel”, Punapa Sing Kudu Dilinep?
Ruwat cilik sak wanci slametan:
Bubur abang–putih, kembang telon, banyu bening, tumpeng alit, donga pangruwatan (ngowahi rasa sédhih dadi syukur).
Gawe sedekah marang yatim/dhuwafa minangka “tumbal pamrih”—ngalihaké energi ala dadi paédah.
Milih dina sawise Sura (utawi wulan sing tedheng), lan ngundang sepuh/kyai/pinandhita ngasta pangestu.
Janji laku omah: sawisé nikah ngugemi salat/slametan riyaya, selasa–Jemuwah maca wirid/pamong rasa; nindakake gawe bebrayan (bebersih kampung, nandur, adus tetanduran): omah tentrem, sengkolo tatah.
Pangèling: petungan iku pangasring rasa, dudu nasib mutlak. Rasa sih–tepa–teges–gotong royong sing ndadekaké kulawarga “mubeng lan mantep”.
6) Laku Pangruwatan Dal (Nyuda Geger, Nambah Ayem)
1. Slametan Dal (kecil, resik, ora mubadzir): bubur abang–putih, tumpeng alit, kembang telon, banyu bening—donga pangruwatan.
2. Pangapuraning sedulur: ngluwari ikatan ala—nyuwun pangapura marang tiyang sepuh, tanggi, kanca kerja—iki ngenthengi Dal.
3. Pangupajiwa welas asih: sedekah, nandur wit, ngresiki sumber banyu—“nrima ing pandum” nanging tetep nyambut gawe.
4. Poso & semedi: minimal sapisan saben wulan; nuju Dal becik nindakake mutih (1–3 dina) utawa ngurangi gadget (poso gaweyan digital) supaya rasa bening.
5. Tirakat Sura (yen nyangga): langkung sae diisi ngèlingi asal–usul tinimbang pesta: maca sejarah kulawarga, ngoyak ngelmu, maca serat/pitutur.
7) Ringkesan Praktis (Supaya Gampil Dieling)
Agustus 2025 s/d Juni 2026: isih Taun Dal.
Dal = owah-owahan: pamaréntahan gingsir, rakyat diuji, alam maringi sasmita.
Pantangan Dal: aja pamer, aja mubadzir, aja sembrana; luwihna tirakat & sedekah.
Nikah ing Dal: ora dilarang, nanging tata: endhani Sura, pertimbangna sasi ayem (Mulud/Ruwah/Besar), priksa neptu (Pegat/Padu/Sujanan kudu ruwat cilik + sedekah + pangestu sepuh).
Kunci Dal: andhap-asor, eling, nrima, lan tetulung—iku sing ngowahi geger dadi rahayu.
8) Pungkasan (Tembang Rasa)
“Dal punika pralampita; sing gumedhé dipirid, sing sabar dipundhuwuraké. Aja gemeter déning kabar, nanging gemeterna atimu déning eling marang Pangeran. Yen manah resik lan raga tumemen, Dal mung dalan—dudu tembok. Muga owah-owahan ndadèkaké kita luwih waskitha, luwih welas, lan luwih manunggal.”
TAHUN DAL: YANG MITOS, YANG NYATA DAN YANG SALAH-KAPRAH
Sekarang ini banyak orang Jawa yang sudah tidak paham lagi dengan pengertian “Tahun Dal”. Tidak hanya kaum muda tetapi juga orang yang sudah berumur. Bagi yang tidak tahu samasekali tidak ada masalah karena tidak akan mengucapkan maupun menggunakannya. Bagi yang mengerti sedikit-sedikit justru menjadi masalah karena timbul salah pengertian yang lama-lama menjadi “salah kaprah”.
Bahkan ada gugon tuhon yang perlu diklarifikasi dengan logika. Yang jelas tahun Dal memang istimewa.
Mohon diperhatikan dialog di bawah :
1. Seolah-olah tahun Dal adalah waktu yang sudah lama lampau
A melihat B memakai baju baru, lalu memberi komentar: “Wah durung Bada (Lebaran) wis nganyari.” (Jaman tidak enak dulu orang pakai baju baru hanya setahun sekali, dipaskan waktu Lebaran)
B dengan malu-malu menyanggah komentar A: “Wong klambi jaman tahun Dal ngene kok diarani anyar”. (Baju jaman tahun Dal gini kok dikatakan baru).
2. Seolah-olah tahun Dal adalah waktu yang masih lama datangnya.
A mengeluh bahwa C belum juga mengembalikan hutangnya, kemudian dikomentari oleh B: “Lha salah sampeyan dhewe, kok percaya karo C. Nganti tahun Dal ya ora arep dibalekake (Salah kamu sendiri, kok percaya sama C. Sampai tahun Dal ya tidak akan dikembalikan)
3. Seolah-olah tahun Dal adalah tahun yang angker.
A mendengar kabar bahwa B tahun ini akan menikah; ketika ketemu B ia menanyakan: “Kabarnya mau menikah, kapan jadinya?
Jawab B: “Maunya gitu Mas. Tapi katanya tidak boleh ada acara pernikahan pada tahun Dal. Akan banyak halangannya. Jadinya ditunda”.
Catatan: Ada mitos bahwa tahun Dal adalah waktunya para lelembut melangsungkan pernikahan.
KAPANKAN TAHUN DAL YANG TERAKHIR DAN YANG AKAN DATANG ?
Tahun Dal yang terakhir sebenarnya belum lama lampau. Masih dalam kurun waktu masa bakti Kabinet Indonesia Bersatu (jilid) II (2009-2014), dimulai tanggal 18 Desember 2009 s/d 7 Desember 2010.
Perayaan Sekaten Tahun Dal yang terakhir di Yogyakarta dilaksanakan pada tanggal 15 Januari 2010 s/d 18 Pebruari 2010.
Yang jelas Tahun Dal akan muncul setiap 8 tahun atau “satu windu” dalam kurun waktu perhitungan kalender Jawa.
MENGAPA TAHUN DAL MUNCUL SETIAP DELAPAN TAHUN ?
Bagi yang paham perhitungan Jawa tentunya akan ketawa: “Gitu saja kok ditanyakan”. Tapi bagi yang tidak tahu sama sekali dan tidak malu bertanya, jawabannya sebagai berikut:
Orang Jawa rupanya membuat perhitungan dengan siklus delapan tahunan = Satu Windu (tentusaja menggunakan tahun Jawa, bukan tahun masehi. (Menjadi salah kaprah lagi kalau misalnya kita membaca spanduk “Peringatan Dwi Windu berdirinya suatu perkumpulan” dengan hitungan tahun masehi).
Setiap tahun ada namanya. Karena siklusnya 8 tahunan maka nama tahun juga ada delapan: Alip, Ehe, Jimawal, Je, Dal, Be, Wawu, Jimakir, dan kembali ke Alip lagi. Demikian pula Tahun Dal juga akan kembali setiap 8 tahun.
TAHUN DAL JUGA ADA DI SULAWESI SELATAN
Yang menarik, perhitungan delapan tahunan ini juga digunakan orang Melayu Makassar sebagai patokan tanda-tanda perubahan tahun. Penamaannya pun juga nyaris sama hanya urutannya yang berbeda, yaitu tahun: Alif, Ha, Jim, Zei, Awal, Ba, Wawu dan Dal.
Kalender yang digunakan adalah penanggalan Arab (Qomariyah), Penggunaan bahasa berbasis Arab sama dengan perhitungan Windu dalam kalender Jawa. Hanya urutannya tidak sama.
KISAH LAIN
Nabi Muhammad SAW pun menurut perhitungan mundur (Saat Rasulullah dilahirkan, tahun Jawa belum ada) orang Jawa juga dilahirkan pada tahun Dal.
Teman-teman yang tidak paham nama-nama tahun Jawa pada umumnya bisa nylekop “tahun Dal” dengan segala salah-kaprahnya. Gambar di bawah mudah-mudahan dapat lebih menjelaskan siklus tahun Jawa.
Imajiner Nuswantoro

