SERAT BAYANULLAH
Serat Bayanullah, Studi Naskah Klasik Jawa
Masarakat Jawi kedah cekap pangertosan babagan
aliran-aliran sesat lan agami ingkang wonten ing sakiwa tengenipun. Kaget karo
wacana babagan konsep bid'ah mesthine ora kedadeyan. Sawetara karya sastra
lawas wis menehi peringatan sing jelas babagan fenomena kultus. Sayange, kaya
nasibe naskah-naskah klasik Jawa liyane kanthi ambegan Islam, ora umum diakses
dening akeh wong Jawa. Mula aja gumun, yen wis kepotong saka tradhisi pitutur
(nasehat) sing asale saka para leluhure.
Serat Bayanullah inggih menika salah satunggaling karya
sastra Jawa klasik ingkang mligi ngrembag babagan aliran-aliran ingkang
nyimpang babagan pamikiran saha agama.
Buku anggitanipun Raden Panji Natarata alias Raden
Sasrawijaya ingkang kadhapuk wonten ing Metrum tembang Macapat menika saged
dipunwastani cathetan jangkep ingkang nyuguhaken kritik dhateng maneka aliran
pamikiran lan agami ingkang ngrembaka nalika sugengipun.
Naskah Serat Bayanullah kababar ing edisi Almanak H.
Buning nganggo aksara Jawa taun 1920. Ing taun 1959 R. Tanaya nglumpukake
sawetara karya Raden Panji Natarata, kalebu Serat Bayanullah, ing buku kanthi
irah-irahan "Serat Kalempaking Natarata". (Koleksi Naskah Natarata).
Ing taun 1975, Raden Bratakesawa, sawijining humanis Muslim ing Ngayogyakarta,
ngrasa prelu nerbitake karya iki maneh kanthi nggunakake aksara Latin supaya
bisa dikenal masyarakat luas. Raden Bratakesawa nindakake karya filologi iki
kanthi mbandhingake naskah Almanak H. Buning karo naskah tulisan tangan liyane.
Dhèwèké mbeneraké sapérangan kasalahan panulisan, kasalahan ukara, utawa
pedhot-pedhot sing bisa muncul ing tembang-tembang metrum basa Jawa kanthi
menehi cathetan kaki.
Alur umum teks klasik iki sejatine njlentrehake ajaran
sangkan paraning dumadi, yaiku piwulang Jawa kang nyinaoni konsep asal
(sangkan) lan tujuan (paran) ciptaning manungsa.
Wonten ing konsep sangkan, piyambakipun ngandharaken
bilih manungsa wonten ing donya menika dipunwiwiti saking proses penciptaan
Adam. Dene paran (tujuan) manungsa pungkasane tumuju marang upaya nggayuh
kaswargan (menyang suwarga).
Upaya manungsa mlebu kraton iki dudu perkara sing
prasaja. Maneka warna pacoban lan alangan mesthi ngalang-alangi lakune manungsa.
Akeh mazhab lan agama sing nyimpang bakal nyimpang saka dalan sing bener.
Saking nalar ingkang kados makatên punika, Radèn Panji Natarata lajêng nyipta
sawatawis sawatawis pawiyatan lan agami ingkang nyimpang ing tanah Jawi ingkang
dipunpanggihi nalika pados kawruh. Mugi-mugi masyarakat Jawi saged mangertosi
bab punika supados boten gampil kejebak wonten ing margi sesat.
ESTETIKA BASA TASAWUF ING SERAT BAYANULLAH RADEN PANJI
NATARATA
Panganggone basa minangka media ekspresi sajrone karya
sastra perlu banget, saengga estetika basa dadi wigati kanggo digatekake.
Estetika basa menika gegayutan kaliyan gaya utawi gaya ingkang dipunginakaken
panganggit nalika ngandharaken amanat ingkang wonten ing karya sastra. Serat
Bayanullah minangka karya sastra Jawa kang isine syair-syair islami kang
disusun kanthi wujud tembang macapat nuduhake kabingungan unen-unen basa, diksi
arkais, nggunakake basa kiasan, lan citraan. Andharan ingkang dados dhasar
tujuwan nindakaken panaliten menika inggih menika ngandharaken kados pundi
kaendahan basa Serat Bayanullah ingkang gayut kaliyan unsur-unsur tasawuf
minangka wujud simbol-simbol agami. Panaliten menika kalebet panaliten
deskriptif kualitatif kanthi pendekatan stilistika. Data panaliten awujud
satuan lingual ingkang ngewrat tuturan linguistik ingkang nyengkuyung kaendahan
basa kanthi unsur tasawuf wonten ing Serat Bayanullah. Sumber dhata panliten
yaiku dhata pustaka awujud naskah Serat Bayanullah Karya Raden Panji Natarata
kang diterbitake dening yayasan Djojo Bojo taun 1975 ing Surabaya.
Yen estetika basa sajrone Serat Bayanullah anggitane
Raden Panji Natarata nduweni ciri dhewe minangka mujudake individualitas
pangripta. Salah sawijine ciri kasebut diwujudake sajrone nggunakake repetisi
kang produktif kang dadi ciri estetika karya sastra Jawa. Pramila minangka
karya sastra ingkang ajinipun luhur saha ajinipun, panganggening basa estetis
wonten ing naskah Bayanullah menika saged mujudaken pamanggih utawi pamanggih
panganggit ngengingi tujuwan penyampaian simbol-simbol Islam.
****
Serat Bayanullah, Studi Naskah Klasik Jawa
Semestinya
masyarakat Jawa memiliki pemahaman yang cukup terhadap aliran pemikiran dan
keagamaan menyimpang yang muncul di sekitar mereka. Terkaget-kaget dengan
wacana seputar konsep bid’ah seharusnya tidak perlu terjadi. Sejumlah karya
sastra lama telah memberikan peringatan yang cukup jelas tentang fenomena
aliran sesat. Memang perlu disayangkan, sebagaimana nasib naskah-naskah klasik
Jawa bernafas Islam lainnya, tidak banyak bisa diakses oleh kebanyakan
masyarakat Jawa. Maka tidak heran, jika mereka terputus dari tradisi wejangan
(nasihat) yang berasal dari para pendahulunya.
Serat
Bayanullah merupakan salah satu karya sastra klasik Jawa yang secara khusus
membicarakan aliran pemikiran dan keagamaan menyimpang. Kitab karya Raden Panji
Natarata alias Raden Sasrawijaya yang disusun dalam metrum tembang Macapat ini,
bisa dikatakan merupakan catatan komprehensif yang mengetengahkan kritik
terhadap berbagai aliran pemikiran dan keagamaan yang berkembang pada masa
kehidupannya.
Naskah
Serat Bayanullah pernah dimuat dalam salah satu terbitan Almanak H. Buning
dengan menggunakan aksara Jawa pada tahun 1920. Pada 1959, R. Tanaya pernah
mengumpulkan sejumlah karya Raden panji Natarata, termasuk Serat Bayanullah,
dalam buku yang ia beri judul Kalempaking Serat-serat Natarata (Kumpulan
Naskah-naskah Natarata). Pada 1975, Raden Bratakesawa, seorang budayawan muslim
di Yogyakarta, merasa perlu menerbitkan kembali karya ini dengan menggunakan
aksara latin agar diketahui masyarakat luas.
Raden
Bratakesawa melakukan kerja yang bersifat filologis ini dengan membandingkan
antara naskah Almanak H. Buning dengan naskah lain yang masih berupa tulisan
tangan. Sejumlah kesalahan penulisan, kekeliruan kalimat, atau ketidaksesuaian
yang mungkin timbul dalam metrum tembang Jawa ia betulkan dengan memberikan catatan
kaki.
Alur
secara umum dari naskah klasik ini sebenarnya menjelaskan tentang ajaran
sangkan paraning dumadi yaitu suatu ajaran khas Jawa yang mengetengahkan
pembahasan tentang konsep asal mula (sangkan) dan tujuan (paran) penciptaan manusia.
Dalam
konsep sangkan ia menjelaskan bahwa eksistensi manusia di dunia diawali dengan
proses penciptaan Adam. Sedangkan paran (tujuan) manusia pada akhirnya mengarah
pada upaya untuk mencapai kaswargan (masuk surga).
Usaha manusia untuk memasuki kaswargan ini
bukan perkara yang sederhana. Berbagai cobaan dan hambatan akan senantiasa
merintangi perjalanan manusia. Sejumlah aliran pemikiran dan keagamaan
menyimpang akan menggelincirkan manusia dari jalan yang benar. Berangkat dari
dasar pemikiran semacam inilah, Raden Panji Natarata lantas menyusun daftar
sejumlah aliran pemikiran dan keagamaan menyimpang di tanah Jawa yang ia temui
sepanjang proses pencarian ilmunya. Ia berharap agar masyarakat Jawa dapat
memahami hal ini sehingga tidak mudah terjerembab ke dalam kesesatan.
Estetika Bahasa Berunsur Tasawuf dalam Serat
Bayanullah Karya Raden Panji Natarata
Pemanfaatan
bahasa sebagai sarana syiar di dalam karya sastra sangat diperlukan, sehingga
estetika bahasa menjadi penting untuk diperhatikan. Estetika bahasa terkait
dengan gaya atau style yang digunakan oleh pengarang dalam menyampaikan pesan
yang tertuang di dalam karya sastra. Serat Bayanullah sebagai karya sastra Jawa
berisi syiar Islam yang disusun dalam bentuk têmbang macapat menunjukkan adanya
keruntutuan bunyi-bunyi bahasa, diksi arkais, pemanfaatan bahasa figuratif, dan
citraan. Urgensi yang mendasari tujuan dilakukannya penelitian ini adalah untuk
mendeskripsikan bagaimana keterkaitan keindahan bahasa Serat Bayanullah dengan
unsur tasawuf sebagai bentuk dari syiar keagamaan. Penelitian ini merupakan
penelitian kualitatif deskriptif dengan menggunakan pendekatan stilistika. Data
penelitian berupa satuan lingual yang mengandung ekspresi kebahasaan yang
mendukung keindahan bahasa berunsur tasawuf dalam Serat Bayanullah. Adapun
sumber data penelitian adalah data pustaka berupa teks Serat Bayanullah Karya
Raden Panji Natarata yang diterbitkan oleh yayasan “Djojo Bojo” tahun 1975 di
Surabaya.
Bahwa
estetika bahasa dalam Serat Bayanullah Karya Raden Panji Natarata memiliki ciri
khas tersendiri sebagai wujud dari individualitas pengarang. Salah satu ciri
khas tersebut diwujudkan dengan adanya keproduktifan pemanfaatan repetisi yang
merupakan ciri khas estetika karya sastra Jawa. Oleh karena itu, sebagai sebuah
karya sastra yang agung dan bernilai tinggi, pemanfaatan bahasa yang estetis di
dalam Serat Bayanullah ini dapat mewakili gagasan atau pemikiran pengarang
terhadap penyampaian syiar Islam yang dimaksudkan.
SERAT
BAYANULLAH
PRAWACANA
(Aturipun Ingkang Nurun)
G
A M B U H
1.
Sinawung
sekar Gambuh, bubukaning atur kang manurun, lan ngedalaken serat Bayanullah
wirid, gubahanira ing dangu, kanang wus minulya ing ndon.
2.
Anenggih
sang misuwur, ahli fasafah miwah tasawuf, Raden Panji Natarata pujangga di,
minangkani usulipun, para mitra kang wus maos.
3.
Srat
gancaran ingkang wus, kita wedalaken namanipun, srat Falsafah Sijijenar kang
umesi, pangrembag bab bedanipun, iktikad ingkang linakon.
4.
Raden
Panji puniku, lan iktikadira kang manurun, ing samangke pari kedah ngleksanani,
Bayanullah wedalipun, karana tancebing batos.
5.
Tebih
saking pangaku, ing benere kawruh pribadyeku, babasan mung angadu pucuking eri,
bagya pra maos sadarum, kang widagdeng panyuraos.
6.
Tinarbuka
ing kalbu, pribadi tan amung tiru-tiru, anirokken jarene kang kasbut tulis,
myang jarene kyai guru, sabangsaning gugon tuhon.
7.
Jarwa
sutaning ngelmu, angelira yen durung ketemu, kang saweneh anjarwani kosok bali,
angele yen wus ketemu, kalih pisan pan sayektos.
8.
Sandyan
ta kadyeku, sarehning wijidda waidahu, sapa temen tinemenan ing Hyang Widi,
widagda wit saking atul, titi tulaten angilo.
9.
Mulat
saliranipun, anadene katrimaning ngelmu, yen wus ilang was-was sumelanging ati,
gugon tuhone sirna wus, tan kepeingin kang sarwo elok.
10. Anenggih kang
manurun, mung ndhak sungging sawontenipun, ing sasaged tiniti taliti, cocoge
lan babonipun, tan namung juga kemawon.
11. Bayanullah nguni
wus, medal minangka lampiranipun, pananggalan Jawi Wedalan H. Buning, taun sewu
sangang atus, langkung welasan katonton.
12. Puniku kang
tinurun, cinocogken lan babon lenipun, ingkang maksih seseratan tangan asli,
yen wonten sulayeng tembung, p[inilih nut ing suraos.
13. Nanging wetahing
tembung, ingkang datan kapilih ing kidung, apa inggih kapratelakaken ugi,
mungging centhangan puniku, mrih kawuningan pra maos.
14. Wondene kang
pinangguh, terang kliru ing panuratipun, karoneyan lamun tinuruna sisip,
lineresken sapantuk, ingkang lepat tan kacarios.
15. Kajawi kang
kadyeku, wonten malih centhangan ing ngriku, bab maksuding ukara ing sawatawis,
myang tegesing tembung-tembung, darapon trang kang suraos.
16. Centhangannya
puniku, mung maligi anegesi lugu, datan mawi kawoworan ing pamanggih, sulaya
tanapi rujuk, ing bab wedharaning kawroh.
17. Palasthaning
panurun, Soma manis tumanggaping taun, rasaning kaula asalira gusti, Eje
Sangara kang windu, salam kita mring pra maos. Nuwun.
Pupuh
I
DHANDHANGGULA
1.
Kawruhana
tataning wong urip, mangarepa harjaning tumitah, tumuwuh ing dunya angger,
gugulangen kagelung, ginelunging sarkara mamrih, mrih padhanging pamawas, tanpa
was wus kukuh, kukuh kuwating tyas terang, tetelaning medem kawruh kang sajati,
jati-jatining tama.
2.
Utamaning
manuswa puniki, kudu mbudiya marang lukita, kang madhep trang weleh-weleh,
ling-lingen liding semu, semu nyata karoban saksi, saksi kang tunggal karsa,
karsane ki guru, guru pugering jiwa, jiwa raganira sumarah ing kapti, kapti
kerdyating Suksma.
3.
Wong
tamarja harjaning dumadi, sangkan paran myang antaranira, wus kinawruhan
salire, sedene ingkang durung, temen musti anteping pati, wit kahananing
gesang, janma sadayeku, saking ngadam (1) purwanira, liring ngadam tanpa kantha
tanpa kanthi, tan gatra tan satmata.
4.
Datan
nembah (2) tur datan amuji, iya iku aran tawang towang, suwung wang-wung
sajatine, Allah malekat durung (3), durung ana kawula Gusti, jatine jaman ora,
kidam tegesipun, dhingin nora kadhinginan, witing janma manuswa sangkaning
tanpa kanthi, tan gatra tan satmata.
5.
Supaya
wruh sangkaning ngaurip, kang saweneh guru amumulang, asale janma ginawe,
nembelas wijinipun, mapat-mapat ping pat sakawit, iku sayekti dora, tan pisan
tinemu, tandha saksi nora ana, ana maneh saka wadi madi mani, maningkem yen
mangkana.
6.
Yekti
dudu ngadam kang miwiti, kale (4) para manuswa wus nyata, saka ngadam
pinangkane, marma sagung nak putu, parsudinen asalireki, dadining kanyatahan,
ingkang tanpa tutur, saksi kodrating Pangeran, luwih bener bresih titi tur
lestari, campuring kautaman.
Catetan :
(1)
Tembung
Arab ‘adam tegesipun ora ana, dene adam namaning tiyang (nabi Adam), mbok
manawi asal saking tembung Ibrani, ateges manungsa lanang.
(2)
Wonten
ing kaserat : datan embuh.
(3)
Suraosipun
: ingkang yasa tembung Allah lan tembung malaekat pun manungsa punika.
(4)
Kale
(kal – e). Indonesianipun hal – nya (bab – e).
7.
Mangke
paraning sangkaning urip, upayanen ywa nganti sumelang, aja tumpang suh pikire,
lungane wong tumuwuh, luwih ewuh tur dhemit rungsit, glethakan sinamparan,
saking gampangipun, kang saweneh pra ngulama (1), rina wengi sawarga
pinusthi-pusthi, iku wong kabegalan.
8.
Kang
saweneh para pandhita di, ahli sorot gedhene samrica, kumilat thathit warnane,
mijil sing netranipun, iku ingkang pinrih ngleboni, nemu ngalam gumelar, wong
mangkono tamtu, ciptane sasar katriwal, ana maneh oliya (2) cipteng tyas milih,
johar kanthaning warna.
9.
Kang
gumebyar-gebyar angebati, linebonan den anggep sawarga, neng kono Gusti pamore,
lah iku wong kaliru, wus kadhadhung ginaweng jajil, saweneh malah ana, wruh
cahya umancur, dinalih sipating Allah, iya iku kumpuling kawula Gusti, tetep
wong kabegalan.
10. Ana ingkang
pinanjingaken maring, sipat kodrat hu huteg tegesnya, iku goroh satemene, wit
maksih bisa lebur, ajur mumur awor lan siti, pinendhem pajaratan, dinalih neng
ngriku, ana ngalam jagad jembar, linebonan langgeng nora owah gingsir, iku
ciptaning setan.
11. Kang saweneh sarjana
mumpuni, ing sasmita ngelmu kasampurnan, Allah nunggal ing jisime, angen-angen
rinengkuh, cinipta Hyang kang murbeng bumi, yen kinecapken lesan, uluk
salalahu, iku tunggal cipta sasar, awit maksih kasipatan owah gingsir, tur
maksih keneng edan.
12. Karsa murka
dayaning panggalih, galih eling iku tunggal makna, neng angen-angen enggone,
marmane iku kudu, sanyatane amung ngratoni, sabarang tingkah polah, wit
dayaning kalbu, nanging yen den anggep Allah, tan pakantuk dadi begalaning
urip, ing kono rasakena.
13. Prayogane
kawruhana becik, kadayane angen-angenira, mukhammad (3) darma sapangreh, rasul
rasaning manus, kabeh saka hagyaning (4) pikir, nanging dudu Pangeran, ing
sajatinipun, kang saweneh pra pukaha (5), ingaranan tanpa kantha tanpa kanthi,
tan gatra tan satmata.
Catetan :
(1)
Ulama
= para alim (para ahli ilmu).
(2)
Auliya
= para wali (para tinarimah ing Pangeran, drajatipun sangandhaping Nabi).
(3)
Ingkang
dipun kajengaken : badan wadag.
(4)
Wonten
ingkang karesat : pratignyeng pikir.
(5)
Fukuha
= para faqih (para ahli kawruh fiqhi).
14. Datan kakung tan
wanudya yekti, napas miwah kang ngebaki jagad, den anggep Allah kanthane, wit
datan lara ngelu, tanpa owah tan darbe kursi, iku dudu Pangeran, kang kasbut
pituduh, kayun bilara ukinnya, pardikane urip tanpa roh sayekti, napas talining
gesang.
15. Ana maneh
ingkang angukuhi, ngalam insan kamil tegesira, ingsan manuswa jatine, kamil
sampurnanipun, sawantahe tembung puniki, manuswa kang sampurna, iku maksih
luput, saweneh guru mumulang, roh ilapi nur mukhammad (1) den leboni,
tunggaling karusakan.
16. Kang kalantur
cipta lan panggalih, kadhadhung ginaweng jajal lanat (2), pinuja-puji panjinge,
lan malih para guru, amumulang patraping pati, pati titis anggepnya, samrica
binubut, mijil saking githokira, manjing bayi putra-putraning narpati, iku
kleru ing tekad.
17. Iya panitisan
jaman mangkin, para Buda arane manuksma, dadi ping pindho uripe, lan ana
manjing suwung, sajtine durung nglakoni, yen wong kang wicaksana sabarang reh
putus, tatas pangawikanira, urip iki sajatine aran pati, pati ingran ora.
18. Jumenenge kawula
lan Gusti, Allah Mukhammad lan rasulolah, wus dumunung sira kabeh, ing bumi
langit pitu, saka ananira pribadi (3), mukhammad rasulolah, sajroning idhup,
wijange lah rasakena, lire rasul rasanira kang sejati, tunggal rasaning Suksma.
19. Iku salah tampa
ing panganggit, lamun rasa-rasaning Pangeran, nora mangkono patrape, Pangeran
rasanipun, nora awor lan sira kaki, pamriksa pangandika, myang pamyarsanipun,
nora tunggal lawan sira, kuwasane karsanira Hyang kang luwih, sayekti tan
momoran.
20. Lah pisahen aywa
tinggal budi, iku nyata panganggepmu ring Hyang, nanging Allahira dhewe, aywa
salah pangawruh, dudu Pangeraning bumi langit, lan malih wekas ingwang, manuswa
kalamun, ngaku kukuh kuwat ing tyas, angen-angen dinalih wujuding Gusti,
patrape takokena.
Catetan :
(1)
Wonten
ing wirid : roh ilapi punika salah satunggaling roh kita ; nur mukhammad (cahya
kang pinuji) punika asaling sadaya dumadi, nanging wonten ing ngriki dipun
tegesi cahyaning netra ingkang katingalipun manawi dipun petel.
(2)
Jajal
(iblis) ingkang tampi laknat (bendu).
(3)
Suraosipun
: upami boten wonten manungsa inggih boten wonten ingkang mastani bumi lan
langit.
21. Gusti iku mireng
tanpa kuping, aningali datan mawi netra, tanpa prabot kuwasane, ngandika tanpa
tutuk, lamun maksih nganggo piranti, tetep dudu Pangeran, jroning Qur’an nutur,
kuwasanira Pangeran, marma akeh pra ngulama kliru tampi, pikir cinipta Suksma.
22. Dalil Qur’an wus
amamancahi, pan mangkana ula murtasiman, fi kiyalihi tegese, tan kacakra Hyang
Agung, mungging angen-angening janmi, sayekti dadi batal, pangawulanipun, wa la
nufus Gusti Allah, tanpa napas marmane den anggep pasthi, napas ingaran Allah.
23. Iku aja temah
kupur kapir (1), barat den anggep Hyang kang murbeng rat, temah kapiran uripe,
kalamun maksih kukuh, angukuhi ingkang tinulis, prayoga sumingkira, tandha seje
kawruh, kawruhing Buda katriwal, awawaton ngelmu saka Dewa Ruci, dudu wit
saking Arab.
24. Mamet Buda
ingarabken dadi, kawruh nasar nunjang kitab Qur’an, ginalih suwung rasane,
kitab kacakra suwung, nora weruh ragane sepi, cupet cingkranging nalar, pring
suwung kumsnthung, kenthung-kenthung mung wawadhah, tanpa isi den iseni napas
angin, pinuji tur sinembah.
25. Mantep tetep tur
den aku Gusti, Allah ingkang murba miseseng rat, poma ywa mangkono angger,
wajibe Gusti iku, samak basar kadirun ngelmi, rong puluh sipatira, jinereng
ginulung (2), yen tetep sarjaningrat, nora kewran tur ing batin wus kapusthi,
patitis dunya kerat.
26. Wus karasa
narambahi budi, budi daya sangkan paranira, kinawruhan sadurunge, lamun micara
idhup, ngadhepaken sangkaning urip, urip mangreh harja, harjaning tumuwuh,
wuwuhing kawruh kang nyata, kanyatahan saka tandha lawan saksi, saksi kang wus
pratignya.
27. Pratignyane
narambahi urip, nadyan pati sajroning gesang, wus kadhadha sakabehe, myang
gampange kacakup, cakep cukup rasaning ati, gegetun saka nyata, pungun-pungun
njentung, tung-tunging driya pratela, salulut sih Gustiku kalawan dasih,
jumeneng tan pantara.
28. Dhasar nyata wus
tau nglakoni, saking temen yekti tinemenan, ana ing kono rasane, woring tyas
tanpa catur, datan jalu datan pawestri, enenging tyas kang wus trang, judheg
memet nyamut, lamat-lamat tan katara, rasaning dat wajibul wujud (3) nemahi,
lir kang wus kanyatahan.
Catetan :
(1)
Kafir
punika tiyangipun, kufur (kufr) punika pahamipun.
(2)
Wonten
ingkang nyerat : jinereng ginelung.
(3)
Dzat
wajibul wujud = dat kang wajib anane.
29. Kang saweneh
para sujana di jroning supena (1) den anggep ngalam, barang apa ana kabeh,
sedene buwana gung, jagad cilik sajroning ngimpi, marmane datan siwah, jroning
kalbu penuh, ngendi bae njero ana, papaesan ing dunya jro badan manggih,
cinipta enggon mbenjang.
30. Iku salah
kalantur katarik, cipta sasar kabalsar jurang iku dudu sayektine, dene impen
puniku, sajatine ingsun tuturi, kuwasane pangrasa, manjing netranipun, dayaning
kuripanira, mukhammad manjing mukadim maring ngelmi (2), ngelmi ingkang
gumebyar.
31. Sun jarwani
malih wong ngimpi, sayektine jroning netranira, mamanik iku namane, kaca
benggala agung, sinendhekken neng nggon sawiji, njaban kaca sanyata, kadulu
sadarum, barang apa manjing kaca, yen jinupuk jroning kaca dantan keni, iku
dayaning netra.
Pupuh
II
K
I N A N T H I
1.
Lawan
malih ana guru, mumulang mring anak murid, ana rupa catur warna, ireng abang
kuning putih, mbenjing prataning sakarat, kinen milih salah siji.
2.
Lamun
putih wijilipun, saking netra grana pasthi, iku kang den anggep nyata, samya
kinen atut wuri, tamtu manjing maring wisma, nira langgeng tanpa wilis.
3.
Iku
wong ngelmune kathung, darbe kawruh Mung sacuwil, wus ngaku dadi sarjana,
jumeneng guru mumurid, marang para punggung mudha, ngrasa wus putus patitis.
4.
Sajatine
durung weruh, ngawur kawoworan eblis, lawan malih asring Ana, pra ngulama ngaku
wasis, rukyatolahi yen nendra (3), wruh ing rupanya pribadi.
5.
Mawa
praba smu umancur, lir wulan purnama sidhi, iku inganggep Pangeran, kang murba
maseseng bumi, iku wong katunan ing tyaS, luput panampaning dalil.
Catetan :
(1)
Ingkang
dipun kajengaken supena salebetipun tilem utawi salebetipun sinau samadi.
Mirsanan pupuh VII pada 6 lan 18.
(2)
Pikajengipun
: maos cathetanipun piyambak ingkang sumimpen wonten ing hafidh
(onderbewustzijn).
(3)
Ru’yatullahi
= kayatahan wontenipun Pangeran : nendra ingkang dipun kajengaken ing ngriki
tilem limrah utawi sinau samadi. Mirsanana centhangan bab supena ing pupuh I
pada 29.
6.
Awit
ciptane wong iku, Allah manggon jroning pikir, sipate lir rupanira, tan siwah
lawan Kang muji, lah iku sangsaya nglapra, dene Allah darbe warni.
7.
Lawan
malih ana gurU, yen mbenjang tumekeng janji, ana rupa kang sanyata, ya rupanira
pribadi, sarta nggawa panengeran, alip mutaklimun wakid (1).
8.
Saweneh
ana wong putus, angukuhi ngelmu jati, sahadat kang sadu tanpa (2), wetuning
napas sakalir, iku den arani salat, kang Mangkono datan yukti.
9.
Ngaku-aku
tanpa kusur, salusuran cipta silip, nyilip keleban babasan, basa kang nora
patitis, yen wicaksaneng pamawas, nora arep nora melik.
10. Yen jatine sadat
Iku, la ilaha illallahi, lah kapriye jarwanana, iku sadat kang sajati, yen
lumrahe jaman mangkya, sadat mangkono tinampik.
11. Iya iku wong kepaung, sahadat kalimah kalih,
Tinampik sinampar-sampar, nora pisan den kawruhi, saking angele jarwanya,
cocoge kalawan saksi.
12. Santri ingkang
mendem kulhu (3), rina wengi muji dhikir, la ilaha illa allah, cinipta
sajroning ati, ngonggrong-onggrong pupujiyan, mrih kinasihan Hyang Widi.
13. Widi adining
tumuwuh, tan muwuhi mring wong muji, anyuda mring kang siya, lah rasakna kang
patitis, ywa lir santri Panaraga (4), napi Isbat (4) kang pinusthi.
Catetan :
(1)
Punika
istilah wirid, pikajengipun aksara alief (!) dumunung woten ing bathuk.
(2)
Pikajengipun
syahadat ingkang mboten mawi ngucapken ungel –
ungelan “asyhadu”…………… saterusipun.
(3)
Serat
Ikhlash : qul huwa lahu ahad, kawancah : kulhu.
(4)
Panaraga
punika rumiyin misuwur pasantrenipun.
14. Yen napi Allah
liniru, wujudnya santri pribadi, lamun isbat wujudira, ing njero ika Hyang
Widi, iku lakuning dubilah (1), laknat kawoworan peri.
15. Lawan malih ana
guru, amangeran marang pasti, suwung wang-wung nora nana, tur durung putus ing
westhi, iku wong pitung bedahab, kupuR kapir ngriribedi.
16. Lelethek
duskarteng idhup, tan paten dipun luluri, marma sagung pra sujana, yen muruita
met ngellmi, layang iki takokena, jarwane apa nimbangi.
17. Salah siji
pasthi cundhuk, lamun maksih padha iki, lah age sira mundura, mung aja
nyerikken ati, marma jaman sapunika, pira-pira guru ngelmi.
18. Lagi wruh
mukhammad rasul, Allah angen-angen dadi guru wus sinembah-sembah, apese den
aji-aji, kekethokan gulu ayam sega waduk ,ori muslim (2).
19. Sejatine durung
weruh, ing ngelmu gaib-gaib, mung elu-elu kewala, jroning ati durung uning,
bocah cilik bae ana, bisa dadi guru jati.
20. Anggere tan den
du telu, tinilikan dina mbenjing, yen trima amung carita, nalar ngawur tanpa
saksi, ingsun saguh ajajarwa, tanpa lawon wareg putik.
21. Nanging yen
tinanya ingsun, kapriye rasaning pati, yen aweh semaya mbenjang, lah poma
goleka kaki, guru kang bisa sung pejah, tinupiksa jroning urip.
Catetan : Wulanganipun boten namung
babagan sarengat kemawon, ugi tarekat, kakekat, makripat. Nafi isbat punika
namaning dzikir : la ilaha (ora ana sesembahan) = nafi (ora nganakake);
illallah (kejaba mung Allah) isbat (netepake).
(1)
Donga
tangawud audzu billahi minasysyai thannirajim, dipun wancah : dubillah setan,
lajeng dipun wancah malih : dubilah.
(2)
Namaning
mori (lawon) ingkang sae kala jaman samanten, dados sanes muslimin ingkang
ateges wong Islam.
22. Nanging mangkya
para guru, arang ingkang nganggo saksi tansah crita ngayawara, warahe angupa
pamrih, nora weruh sajatinya, trapsila laraping pati.
23. Aja sira dadi
guru, laraping ngelmu sajati, tegese guru punika , paugeraning ngaurip,
pangarep-areping pejah, kang jajah kawruh kang ngenting.
24. Tinakonan anak
utu, bisa mangsuli patitis, kang kalawan kanyatahan, nyataning reh basa pati,
lamun wong sarjaneng jagad, nora kewran amangsuli.
25. Lan malih sun
wus kapranggul, para santri ahli ngelmi, barang-barang wujud Allah, bumi langit
dadi Gusti,lah iku kumprung ing tekad, gandarwo momoran janmi.
26. Satengah ana
wong putus, ratu den anggep Hyang widi, Gusti Allah nora ana, wujudnya Sri
Narapati, yaiku wong salah ucap, nggasruh kawoworan peri.
27. Yeka wong ceguk
truwilun, lonyo ucapingpisaci (1), supaya dipadonana, kaya paduning pulisi,
kacara traping prakara, wus pasthi nora pinanggih.
28. Kang saweneh ana
jamhur (2), tutur mubeng marang murid, lamun tinakonan patrap – ing pati datan
patitis, ngawur ngawag ruwag-ruwag, saksine lamun kanthaning pati.
29. Embuh-embuh yen
binuru, embuh yen wus prapteng ngakir, bisa mulih marang ora, tur amengku
ngalam sahir (3), dudu swarga lan naraka, ngaku wruh wus mati.
30. Saweneh ana wong
putus, lapaling kitab binudi, Tapsir awal akir wignya, Ngakaid Naula Tasrib,
kitab Bajuri Jurmiyah, yayah putus liring dalil.
Catetan :
(1)
Pisaca
(pisaci) = brekasaan.
(2)
Arab
Jamhuur = tiyang kathah (kamus Arab), ing basa Jawi dipun tegesi wong
wicaksana, kakinten mirit saking nama ingkang kasebut ing Tajusalatin
(Bausastra Jawi).
(3)
Alam
shaghir = jagad alit (badan kita).
Pupuh
III
ASMARANDANA
1.
Wonten
sarjananing kyai, guru putus nalarnya trang, anggepe kaya Gupremen, mumpuni
susilarjengrat, rat jagd tanpa sama, ngelmune winoran palsu, mulang ana
muridira.
2.
Napsu
patang prakara wit, linungguhaken sarira, ing pancadriya rasane, malah mujudake
rupa, ireng bang kuning seta, kanthi dunya ngakiripun, winorken ing malaekat.
3.
Iku
kang bisa nulungi, nuntun maningaken ring johar, aneng wudel panggonane (1),
terkadhang pancer ing netra, iku kang linebonan, ginalih swarga gung, iku guru
siya-siya.
4.
Cupet
nalare sacuwil, kumprung pengung guru desa, pantese njagong neng amben,
ngedhangkrang madhep mangetan, sinebeng putra wayah, grudag-grudug saben dalu,
anggepe kaya pandhita.
5.
Sengguhe
kaya pulisi, gehdag-gedhig pandirangan, kuma wasis wicarane, cara-carane
cinakra, padesan tanpa krama, ngelmu den nggo agu-agul, nggulung kang tanpa
tandha.
6.
Kang
den gantungi, paukuman siksa paksa, awit pra guru bujuke, mring wong tani
ndesa-ndesa, kang tan wruh ing duduga – prayogane mung sadumuk, cingkrang
nalare katunan.
7.
Pinacuhan
den gantungi, paukuman siksa paksa, awit pra guru bujuke, mring wong tani
ndesa-ndesa, kang tan wruk ing duduga – prayogane mung sadumuk, cingkrang
nalare katunan.
8.
Truwilun
kapara sugih, ki guru sukaning driya, muruk tani pamijange, donga japa mntra
Buda, ambege lir sujana, kang weruh marang pakewuh, sejatine punggung mudha.
9.
Wong
sasar kagawang jalil, belis kang sipat manuswa, katara ing pamijange, sumengguh
sumaguh terang, limpad ing kasusastran, sastra rajah Ngarap ndhusun, dinum dadi
kaslametan.
Catetan :
(1)
Wonten
ing wirid kasebut lintang johar.
10. Lah iku tekading kuthip (1), kewan kang tanpa
Pangeran, sajatine ran wong nglamong, mamaganing dora cara, duduga cakra bawa,
bawane lalantih ndhusun, marma sagung pra satriya.
11. Lamun ngguguru
sujanmi, ngupayaha kang wus pana, pana pramanem tandhane, kaweca aneng wicara,
pangracuting sasmita, Jawa Ngarap kang wus kaglung, dugga prayoga wiweka.
12. asira mangerti,
niteni janma danurja, pasthi wruh ing sanyatane, aja sira anggugulang, yen
durung wruh ing tama, tama-tamaning pituduh, duhkita tancebing nala.
13. Angel wong nedya
mumurid, ngupaya pathining rasa, rasaning Hyang kawulane, bedane Allah manuswa,
kumpul pisahing rupa, rupa keh kang mowor sambu, iku jaman sapunika.
14. Pintere amung
sacuwil, lagi Allah lan mukhammad, rasul kang aneng jisime, pangrasane wus
sampeka, nirdeya cipta rasa, rasaning Hyang kang maha gung, pangakune pudyotama
15. Ambeg pangolah
yodanting, kawruhnya kanthi den prada, pangalembana luhure, linarangan winaleran,
mrih kawentar kawara, yaiku lakuning wedhus, mbludhus tan wruh ing sarira.
16. Ana maneh pasa
wegig, kukuh kyat mamresing tekad, ngukuhi lapal unine, waman ngarafa nafsaha,
fakod ngarafa laha, lah iku pengertinipun, sing sapa wruh ing sarira.
17. 17. Temen-temen
wruh Hyang Widi, dadi badane rumangsa, ngaku Allah sajatine, yen binuru
atrangginas, angen-angen pinuja, dhinaku
dadya Hyang Agung, wus prasasat Palgunada (2).Yaiku patraping kucing, mindhik-mindhik angon ulat, anggoleki
wong kang bodho, sinajarwa pinapajar, ujare ngelmu sasar, sarwa saru sasar
susur, slusuran lir rajakaya.
18. Cacad wong
tumitah urip, kurang mamresing tyas nyata, ngelmu pangolah yodane, panranging
karti sampeka, susila pari krama, mumpuni mahambeg sadu, danurjaning kawruh
mulya.
Catetan :
(1)
Kuthip
= nistha.
(2)
Bok
manawi namaning guru kala samanten, ingkang kapidana ing nagari kados Gus
Djedig kasebut ing serat Wiraiswara.
19. Mulya sangkaning
pangerti, wus gumelar ing kahanan, pancering urip jatine, prasasat
samodrasmara, barang apa tumeka, umanjing dayaning kalbu, iku traping para
wikan.
20. Wong nembah
marang Hyang Widi, nora sipat nora kantha, nora warna enggon, nora suwung nora
mamang, dudu pikir myang napas, dudu eroh duduwujud, nora suwung pasthi ana.
21. Anane saka ing
abdi, dudu rasane manuswa, lah kapriye ing patrape, wong nembah Hyang Sukma, sedene malaekat, nora
beda wujudipun, angele yen wus pratela.
22. Gampange yen
durung uning, ening pamawas tanpa was, wus waspada wasesane, heh saisining rat
raya, sagung para sarjana, ywa gumampang dadi guru, yen durung wruh sandining
Hyang.
23. Sandining Hyang
nuksmeng wadi, kanyatahaning sasmita, memet nyamut kamot, winot kahir kabir (1)
sirna, kabir sahirnya musna, kasok bali liru sambut, iku traping pangawikan
(2).
24. Manuswa ingkang
sayekti, dadi ling-alinge jagad, lah iku kang wus prasajeng, saksi manakseni
kang dat, dating manuswa nyata, sampurna ananing makluk, sangkan paraning
pratignya.
25. Kacakup jumbuh
kapusthi, traping pati nora samar, wit saking kanyatahane, tata sumelang
gaibing tyas, rumenggep ing pamudya, mudyastutining pakewuh, nora weruh tur
waskitha.
26. Lamun wus terang
pambudi, nora kewran kekupulan, lawan para gede-gede, wus mangkono tyas tetela,
trang budi kanugrahan, ing ngelmu kang alus lurus, Suksma tan kacakra bawa.
27. Bawaning tyas
wus maletik, sasat mabur tanpa elar, wit wicaksana driyane, nur kalbi (3) kang
amarambah, pancadriya sabadan, panjing
wetune tan keguh, susilarja manrang cipta.
Catetan :
(1)
Sahir
(shaghir), mirsanana Pupuh I pada 29; kabir ing ngriki pikajenipun alam kabir =
jagad ageng (gumelaring dunya punika).
(2)
Suraosipun
: tiyang ingkang ngertos dhateng badanipun piyambak, inggih boten kewran
dhateng gumelaring dunya punika.
(3)
Nurul
qalbi = papadhanging manah.
28. Yen ngguguru
sira benijing, sawise sira winejang, wijang-wijange kabeh, kang kadhadha ing
tyas padhang, Allah mukhammad rasa, myang badan sakaliripun, tumuli sira
takona.
29. Kapriye
kanthaning pati, paran karaneng (1) agesang, urip kapriye patrape, lah thole
ginawe apa, wong urip aneng dunya, pati ing ngakerat mbesuk, akerat ginane apa.
30. Priye parlune
kang pasthi, lawan malih tatakona, mring gurumu kang wus waleh, asung ngelmu
marang sira, apa sababe baya, wuwulang kang wus kacakup, yen nendra sirna
sadaya.
31. Iku dayaning
punapi, apa mudhun apa munggah, yen mudhun priye kanthane, yen munggah priye
trapira, kang munggah kang tumedhak, den arani apa iku, dene dahat saka mokal.
32. Nora susah sira
kaki, takon jumenenge Allah, mung weruha kuwasane, kang kagadhuh marang sira,
gedhene tanpa sama, lembut tan kena junumput, saking rungsiting sasmita.
33. Lan malih yen
sira ngimpi, wruh ing barang kaelokan, ing jro badan ana kabeh, iku mratandhani
apa, den asmani reh paran, dayaning punapa iku, kabeh padha takokena.
Catetan :
(1)
Wonten
ingkang kaserat : kalaning gesang.
Pupuh
IV
S
I N O M
1.
Lan
malih pitutur ingwang, lamun sira dadi murid, kang bisa pratameng weka,
wiwekaning kawruh gaib, patakon kantho titi, surti ngati-ati tyasmu,
tumancebing papadhang, ingkang nandhani tyas wening, nging tan wenang kalamun
durung kakenan.
2.
Kenanya
saking pracaya, pinarcayeng dening saksi, saksi ingkang tunggal karsa, bangkit
nyanyampahi silip, nora kilap kalempit, kanang karsane ki guru, guru kang
nunggal misah, tunggalnya kang seje jinis, niskareng rat dhalang sajati weruha.
3.
Iku
pikir kang tan samar, waskitha kecaping wadi, nanging weruhnya ki dhalang, wit
akil baleging pikir, kira-kiranya ngenting, pinter sangkaning sinau, marma dudu
Pangeran, ywa den anggep jeneng Gusti, sajatine kang winastan johal awal.
4.
Marma
sagung pra sarjana, kang mantep tetep nastiti, titising reh pejah gesang,
kasangsang madyaning bumi, rat jagad kagulung ngling, tumuruning manuswa sadu,
lan malih sun wawarta, yen ana guru kang luwih, sung wasita jisime ginawa
lunga.
5.
Lunga
ngalih ing ngalam rat, rat jagd kawengku siji, manjing jiwane sadaya, pangrasa
sampurneng pati, lah iku tutur kidib, goroh growoh wong kebawur, ngawur kuwur
tyas samar, durung wruh laraping pati, kang patitis tan mangkono anggepira.
6.
Kalamun
guru sanyata, manranging cipta nastiti, netepi daliling Qur’an, mutu bi lamuta
pasthi, lapal wus den werdeni, mati sajeroning idhup, urip sajeroning pejah,
rasakna prakara iki, patraping reh pepadhang kalingan padhang.
7.
Yen
wong danurja waskitha, aweh sandhang wong kang sugih, aweh payung wong
payungan, anggendhong wong nunggang joli, sun teken dalan wradin, wong melek
tinuntun-tuntun, sinung dalan kang padhang, wong minggir tinarik minggir, lah
kepriye tutur iki rasakena (1).
8.
Nadyan
sudra dama papa, janma kang wruh ing wadi, wadi-wadining widyastha, sayekti
janma sajati, ywa sumelang ing pangesthi, anggepen lantaran kawruh, muwuhi
antepira, tepa-tepaning tyas sami, amijeni jumenenging gurunira.
9.
Sasat
sudaranta tunggal, tunggil wor budi sawiji, wajib iku kinurmatan, jinunjung ing
sawatawis, nanging yen durung sami, ywa lonyo sabarang wuwus, temahan kabegalan,
kalong linongan ing kuping, iya iku tinemu dadi kagunan.
10. Sapira yen wong
sarjana, kawruh kang wus den tampani, nora mungkir asalira, seje wong kang
tuneng budi, pinter sangkaning ngaji, den aku nora ngguguru, umuk saking
supena, paparinge Sunan Kali, iya iku cipta kawoworan wisa.
11. Ambege
waskitheng lembat, saking kawruh tanpa kardi, sinihan ing Hyang kang murba,
supaya wong sami uning, oneng temahan asih, sih lulut dumadi pulut, muluti wong
katriwal, sasar tyasnya sami wedi, pamrihing tyas wetuning arta baksana.
Catetan :
a.
Bok
manawi pikajengipun : guru ingkang waskitha punika anggenipun ngeblakake wedharanipun
namung dhateng siswa ingkang sampun tinarbuka manahipun.
12. Para kinarya
kasugihan, ngelmune ginawe pokil, ngikal-ikal ngeka dasa, yayah dursileng pambudi,
batine durung uning, yaiku rupaning punggung, kagunggung wong caksana, sejatine
sepa sepi, sasat sapi tan wruh ingkang murweng sipat.
13. Purwa wiwitaning
ngagesang , nora pisan den kawruhi, tansah mung dina akerat, pinundhi
pinusthi-pusthi, pasti bakal nemahi, sebarang pituduhipun, ngakerat bakal
mulya, wit saking wus den kawruhi, aneng dunya tinebus (1) sabar darana.
14. Nanging kang tys
smupramana, makna mung kecaping lathi, katara ing solah bawa, bawaning pangucap
wening, para ngulama kang wis, tanah Jawa ngalor ngidul, ngetan ngulon wus
padha, kang kasub kalokeng bumi, ngetan Toyawangi ngulon tanah Serang.
15. Warata sun
muruita, akeh kang kaliru tampi, kitab Qur’an tan pratela, ngulama kang bisa
ngaji, ngawag kawoworan kucing, kang den anggo ngelmu kuwuk, nggandhuli kawruh
Buda, den lih tembung Arabi, iya iku patrape wig (2) tanah Jawa.
16. Warna-warna
piwulangnya, lir caritaningsun kang wis, saweneh ana kang sorah, saking primbon
Semail (3), pangakune sing nginggil, tiban saking Hyang Maha Gung, terkadhang
malih ana, wite dadi guru jati, ngimpi munggah mring langit biru sap sapta.
17. Ambedhah mumbul
ing wiyat, neng dhuwur nampani wangsit, wusnya trang nuli mimijing, wijange
ngelmu gaib, supaya antuk pokil, iku traping tikus clurut, tan pisan magepokan,
patraping kawruh kang ykti, suprandene kanan kering keh wong prapta.
18. Dadya
pakumpulaning wran, tani-tani den jarwani, kang tan wruh duga prayoga, iku
ingkang den senengi, guru mangkono kaki, memper mawa ing wana gung, sipate kaya
janma, nanging tan wruh kang patitis, aja sira pracaya ngelmu mangkana.
Catetan :
(1)
Bok
manawi proyogi : tinebas sabar darana.
(2)
Wig
(awig) = saged. Ing ngriki pikajengipun
: tyas saged.
(3)
Semail
= jimat, bok manawi saking : Ismail nama tiyang utawa Nabi Ismail.
Pupuh
V
M
E G A T R U H
1.
Kang
saweneh ana mukmin (1) sung pituduh, ing ngelmu sampurneng pati, kang patitis
paranipun, ninging pralaya umanjing sadat sekarating maot.
2.
Miwah
puji tatkalanyarsa rinacut, neng lawang sawiji-wiji, ana dhewe pujinipun, lah
iku mukmin niwasi tan yoga dipun pitados.
3.
Iya
iku wong pracaya marang wuwus, wuwus ingkang dakik-dakik, rehning sinalinan
tembung, wong Jawa kang durung uning, basa Ngarab dadi elok.
4.
Melok
melik emeling cangkem sinengguh, nyataning kawruh kang luwih, saking cupeting
panggayuh, yayah kabentur ing wangsit, wasita kawruh kang ngamong.
5.
Omong-omong
tutur kang wus kalantur, tur tuturunan jaman wis, wiwisikaning pra guru, alam
Buda tanpa saksi, temah ngalingi lalakon.
6.
Kaelokaning
ngagesang kang kalantur, ana maneh ngulama di, ambaboni muruk kawruh, mruhken
trap pati patitis, soroging wayangan tinon.
7.
Mahyeng
wujud putih mawenes tur mulus, sarupa ingkang ndarbrni, gumawang cahya
ngunguwung, neng ngawang-awang kaeksi, ginulung parek wignyanjog.
8.
Jajar
linggih iku den anggep panutan, mring kamuksan kang patitis, titising tyas
linalarut, kinarya gandhulan pati, manjingken swarga kinaot.
9.
Iya
iku guru kang maguru luput, padha bae salah tampi, suprandene wong kang
kumprung, mathem tyas tinohan pati, tetep sumaguh pitados.
10. Nora weruh
dayaning netra ndulu, nyipta apa bae keksi, rurupan kang gumun-gumun, kageleng
nirmayeng batin, neng kono sayekti katon.
11. Nadyan Mekah
Madinah cinipta wujud, pasthi neng kono kaeksi, saking dayaning pandulu, ripta
ciptaning panganggit, anggiting guru sajatos.
12. Dupi weruh guru
sajati sru gumun, resep seneng eneng ening, angen-angene anggugu, pracaya kang
den tingali, kukuh kuwat wit tyas kamot.
13. Catetan :
a.
Mu’min
= tiyang ingkang nandhang iman.
14. Iya iku tandha
wong ciptaning kathung, rurupan ingkang kaesthi, yen guru kang ambek sadu,
moncol cipta wig maletik, cakep cukup amaido.
15. Nora keguh
sarambut pinara sewu, dudu yen maksih
kaeksi, dudu lamun maksih suwung, dene kang katon mawarni, dayane
pangrasaning wong.
16. Cipta ripta
saking netra dayanipun, tep-tinetepan kang uning, durung ning jenenging guru, guru pugeraning
jisim, durung jajah durung tanggo.
17. Marmanira
dayaning sorot puniku, kadarbe wong kang miranti, yen wong wuta nora weruh, lah
iku pikiren kaki, ywa pracaya wujud katon.
18. Ywa pracaya
marang wujud ingkang suwung, lamun sira durung uning, nglakoni weruh ing
suwung, myang nglakoni wrung ing isi, isen-isening tyas tanggon.
19. Enggon durung
enggon uwis wus kacakup, balik panggonan saiki, golekana kang katemu, muwuhi
patraping pati, urip ngarep-arep maot.
20. Yen sujana
nirdeya manrang pakewuh, guruning pati
wong mati, guruning urip wong idhup, adheping kahanan jati, anane mengku
sapakon.
21. Seje lawan janma
rucah ngronce kalbu, pinter nggulung gulung gilig, sipat rong puluh ginelung,
bisa ndadekaken siji, iku pintering gandarwo.
22. Kang sampeka
anjereng sipat rong puluh, lakune sawiji-wiji, kosok baline kadulu, kacakup
cakep nyukupi, praboting urip wus melok.
23. De wong cubluk
patraping ngelmu kalimput, sidhakep suku tunggal ning, babahan nawa ditutp,
pancadriyane pinatin, tikswaning grana den ilo.
24. Itu justak tidak
sekali bertemu, wong Buda ngelmuning ringgit, ngelmu Buda kang wus bawuk, dudu
agamaning Nabi, salalahu hurip manggon.
25. Yen nJeng Nabi Mukhammad mustapalahu, manurat Qur’an
njarwani, manuswa sipat rong puluh, ginelar ngupaya pamrih, mrih sampurna waspaos.
26. Yen tinutup
mbatalken islaming manus, ngowahken napas tan kenging, pamyarsa pandulunipun,
karsa pangandika sami, kinen mamrih trang mancorong.
27. Pira-pira
kitab-kita Qur’an nutur, mring wong kang tuna ing budi, yen tan mulyayu (1) tan
weruh, kalingan sasaring pikir, kira-kirane wong jomblo.
28. Jomblo suwung
malompong lir pendah cumplung, rinubung ing laler wilis, jer pangananing
kuwangwung, kukuwunge tan pinikir, kira-kirane kajlomprong.
29. Netranya ndik
mantheleng soceng pring petung, peteng patine metengi, ing urip kang nora
weruh, nora ngrungu wosing pati, uripe bae tan enjoh.
30. Aja maneh pati
durung tau weruh, prandene ngaruh-aruhi, wong bodho nora wruh ngelmu,
pangrasane sasar sisip, kang akeh janma momoyok.
31. Ing Ngayogya
Surakarta myang Madiyun, sapangetan atas sami, kawruhing ngelmu meh jumbuh,
para jamhur sring nanampik, ananacad wong kang bodho.
32. Keh padudon
babantahan udur ngelmu, supaya wong kang prihatin, nuli enggala maguru, dheweke
nampani pokil, sega wuduk ayam babon.
33. Ana maneh
sarjana mbeg putus ngelmu, mulang wuruk marang murid, lungguhing sagara gunung,
Mekah madinah neng jisim, ati pitu jantunging wong.
34. Lamun mulang
tarekat dalaning kawruh, kalimah tayibah pinusthi, la ilaha ilolahu, den
ubetken dhdhaneki, lebu wetune kabatos.
35. Puji napas tan
kena pegat saidhup, wetune muni Allahi, lebuning napas muni HU, iku ingkang den
kencengi (2), dadi sampurnaning maot.
36. Ana maneh kawruh
Buda maksih klaku, sastrajendra yuning bumi, dadi pangruwating diyu, jare
manuswa wruh pasthi, patine sirna krahayon.
37. Sastrajendra
yuningrat sastra ha suku, hu huteg panjinging gaib, suprandene keh wong
nungsung, yen wus winejang pinundhi, sasat wong nembah Tepekong.
38. Lah prayoga
kucirana (3) bae bagus, klonthongan adol sembagi, teh tangkuweh gula batu, ing
mangsa cembeng mumuji, mring klentheng nggone ngelmu wos.
39. Ana maneh guru
muwus tiru-tiru, warangka manjing ing keris, keris manjing wrangkanipun,
nanging tan bisa nakseni, iku temahane goroh.
40. Barang wuwus
barang ngelmu barang laku, yen wong putus nganggo saksi, nyatane ingkang kawuwus,
wirang den erang-erangi, dennya ndanani maring wong.
Catetan :
(1)
Wonten
ingkang kaserat : yen tan mudyayu.
(2)
Wonten
ingkang kaserat : den senengi.
(3)
Ingkang
nembah Toapekong punika bangsa Tionghwa. Kala jaman samanten jaleripun sami
ngangge tauwcang (=kucir).
Pupuh
VI
ASMARANDANA
1.
Heh
sagung kang samya myarsi, surasaning srta punika, putra wayah ingsun dhewe,
aywa nganti kawadaka, binabar ing wong liya, reh iki dadalan kawruh, lothung
kinarya ngupaya.
2.
Ing
ngelmu ginawa mati, kang patitis tanpa samar, aywa angantepi kiye, lan malih
sira welasa, mring mukmin Sala Yoja, ngelmune akeh kasebut, aneng kene
wijangira.
3.
Lamun
kongsi krungu kaki, sayekti dumadi kemba, trakadhang sengit mring kowe, saking
cingkranging kawruhnya, wirang lamun takono, arsa madoni tan nggayuh, wit wus
entek kawruhira.
4.
Wataking
mukmin samangkin, lamun kasor ing wicara, ing guna myang kasatene, dadi minggu
tan micara, sumambung nora bisa, nedya urun luwih ewuh, reh nggepok
laranganira.
5.
Tandha
malare sacuwil, weruhe kalingan netra , muwus kalingan cangkeme, mireng
kalingan ing karna, mambu kalingan grana, kelantur tyase wus kasub, rejaseng
kawruh kang samar.
6.
Samare
kalingan budi, budi tuna liwat salah, ngukuhi benere dhewe, pangrasane tanpa
sama, yen tinakon muridnya, ngelmu ingkang ewuh-ewuh, cinakra nor pracaya.
7.
Semu
sengol amangsuli. Yaiku wong mukmin mamak, muk-mukan peteng tyas epeh, lawan
malih asring ana, mukmin darbe papacak, marang putra wayahipun, tan pareng
ngguguru liya.
8.
Wus
terang tan ana ngelmi, kang ngungkuli kawruhira, wong liya-liyane goroh,
kadhang winastas kelangkah, mukmin ingkang
mangkana, angrasuk budining munyuk, samar lamun kaungkulan.
9.
Kuwatir
yen tan pinundhi, tandha yen ngelmune tuna, dene mukmin kang caksaneng, kawruh
danurja mulyarja, tan sumelang kasoran, lamun nyata ngelmu putus, lir lisah
kalawan toya.
10. Kawruh iku pami
rukmi, pimendhema ing pawuhan, masthi tetela mancorong, yeku atine sujanma,
kang putus sandining Hyang, sabarang nora kalimput, padhang ngungkuli baskara.
11. Clorot gebyaring
Panganggit, kadya banguning kartika, tumibeng kisma pamine, wruhe sinasaban
wuta, labeting kasucian, pintere kalingan punggung, tan katara sarjaneng rat.
12. Rat jagad
kawengku siji, panjereng sasmitaning rat, ngebeki bumi langite, penggulunge ta
katara, wruhing Gusti kawula, wruh rusaking barang wujud, weruh dadining
kahanan.
13. Wruh jumenenging
Hyang Luwih, weruh dadine kawula, pisah-pisahnya tunggal wor, kabengkas
nirdeyanira, wus tan kacakra bawa, nggugulang ginulung-gulung, gelanganing tyas
sampeka.
14. Kang saweneh
mutangalim (1), sorah marang muridira, nora aweh atatakon, kinen ngkuhi
kitabnya, puji dhikiring puja, asembahyang limang waktu, kewala ing cinipta.
15. Rina wengi puji
dhikir, sahadat salat lan jakat, puwasa kaji tandane, yeku pikukuhing Islam,
sayekti antuk ganjaran, nora aweh angguguru, takon marang wong sarjana.
16. Tansah ngukuhi
pamuji, puji kang katur Hyang Suksma, sadat salat sadinane, bakal tanggung
karusakan, ing dunya trus ngakerat, yeku wong kepaung wuwu, dadi nora waspada
(2).
Catetan :
(1)
Muta’alim
= ingkang putus ing ilmu.
(2)
Wonten
ingkang kaserat : nora pasaja.
17. Sadarpa ewuh
wong muji, pujine katur mring sapa, priye dennya ngaturake, lamun wong kang
wicaksana, tan mangran basa swara, swaraning Allah puniku, sayekti nora
pracaya.
18. Sandining Hyang
nuksmeng wadi, lamun durung kanyatahan, tandhaning asma kapriye, saestu banget
tang nggega, yen durung tetela trang, trange kang sinembah iku, binatalaken
kewala.
19. Ana maneh santri
nisthip, wawarah mring muridira, sadat salat datan aweh, reh wus salat
sadurungnya, wus pasa sadurungnya, yaiku santri kepaung, salah ucape kiyanat.
20. Iku wong ngukuhi
pikir, psiking angen-angennya, awit ndhisiki tandhane, kang sembahyang iku
Allah, kang akon iku Allah, janma kang mangkono gemblung, muyab atine ketriwal.
21. Heh ta sagung
para murid, wekas ingsun poma-poma, ywa sira ngucap mangkono, iku setan sipat
janma, mamak tan wruh ing tata, nadyan sira nora sujud, tan puwasa ywa
mangkana.
22. Wong ngrusak
sarengat Nabi, anglebur tataning praja, kang wus kanggo salawase, ywa darbe
tekad mangkana, ing lesan lan wardaya, wong nalare mung sadumuk, iku angger den
waspada.
23. Lan malih sun
sring udani, ujaring wong jaman kuna, maksih den anggit saprene, kayata wong
kang pracaya, ing barang kaelokan, pracaya ing kayu watu, patilasan jaman kuna.
24. Akeh bae wong
samya ngling, kayata nJeng Nabi Duta, Mukhammad ingkang kinaot, mangkya maksih
neng sawarga, ngenteni kawulanya, yeku ujar wong kepaung, sasat baung ing
wanarga.
25. Ana maneh jaman
iki, Kangjeng Sunan Kalijaga, maksih mriyanghyang uripe, akeh kang ngaku
kepanggya, gadhung sreban jubahnya, kang saweneh ngegem wulung, jaman makam tan
pratela.
26. Terkadang ana
wong mukmin, ujar pinusthi pratignya, luwih kenceng panggepe, Ratu Kidul maksih
ana, jin pri-prayangan setan, gandarwa sateribipun, iku ujare wong samar.
27. Yen wong
waskitha ing westhi, nora samar kaelokan, masthekken dening kawruhe, yen dinulu
nora ana, jin pri-prayangan setan, gunung-gunung guwa samun, tan ana sawiji
apa.
28. Wong ajli rasa
sajati, tan nyakra bawa kang sunya, wit pancadriya jinereng, wruh ing
ganal-ganal lembat, cakraning tyas klantipan, ing mangke ratuning tamtu, jin
setan peri tan ana.
29. Mung kandheg
babasan kidib, goroh tyase wong kasasar (1), kalantur kuna-kunane, kongsi
prapteng jaman mangkya, maksih akeh wong Buda, sipating manuswa cukup, ananging
sasat gupala.
30. Candhi Sewu
ngapit margi, mung badane darbe krekat, yen mangkono tunggak growong, ing jero
isi canthuka, tan pisan nyipta padhang, peteng tyase nyamut limut, dudu
patraping manuswa.
31. Dene kang
panggalih wening, jin setan sipat manuswa, kuna praptane samangke, kang mitenah
mring sesama, tan liya padha bangsa, sengit tresna wit ing laku, ing kono lah
rasakena.
32. Yen maksih
pracayeng kidib, barang cukul ingkang mokal, den anggep lir weruh dhewe, iku
wong atine sasar, kalantur-lantur katriwal, mumuk petengnya tinutup,
pancadriyanya priyangga.
33. Sejatine pikir
sisip, angen-angen kang mblasar, kleru tampa panampane, wus mangkono yen wong
Buda (2), sanajan den jujuwa, ing ngelmu kang memet nyamut, yekti anasar
kewala.
34. Lamun wong tuna
ing budi, malah nyimpang saking padhang, mring pepeteng pangancame, nggugu
crita ngayawara, kang den anggep sanyata, nanging nyatane nora wruh, iku wong
pikire tuna.
35. Yen mangkono
tanpa kardi, ngelmu Ngarab prapteng Jawa, kitab Qur’an sasmine, winedhar ing
wali sanga, dalil asung pratela, jarwa-jarwa mrih nuntun, mring manuswa
punggung mudha.
36. Nanging keh
kaliru, uning tekade kudu manuswa, klaut ing jaman samangke, kapulet mulet ing
jajal, jin setan nora uwal, iyeku atining manus, kang durung pratameng sastra.
37. Akeh wong kang
bisa nulis, ngaji sastra Jawa Ngarab, arang kang bisa cumanthel, awit katarik
ing tekad, mring bangsa kaelokan, lah iku margane kliru, saka kawruhe
priyangga.
Catetan :
(1)
wonten
ingkang kaserat : wong kang samar.
(2)
Sadaya
ingkang mungel “Buda” wonten ing serat ngriki punika boten ateges Buddhist
utawi Buddhisme, pikajengipun : animist utawi animisme.
Pupuh
VII
M I
J I L
1.
Ingsun
uwis mlaya njajah bumi, ngalor ngidul ngulon, ngetan tepung tanah Jawa kiye,
muruita para wegig-wegig, lir critengsun kang wis, para guru-guru.
2.
Amimijang
lir patraping jajil, kukutug kang elok, asasaji barang rupa sajen, pambengate
ngelmu tanpa saksi, sinaksen ing ati, ati kang kalantur.
3.
Lamun
guru tanah Panaragi, kang pinutheng batos, manembah mring Hyang Suksma patrape,
den tangisi rina lawan wengi, mring sawarga adi, akiring tumuwuh.
4.
Amuwuhi
reribeting pikir, kang tansah sumedhot rina wengi kleru pangancame, mamangani
sir ingkang nalisir, nora ana den sir, sucipta kang jumbuh.
5.
Neng
Pacitan sun wus amumurid, winejang trap layon, ngelmu nakisbandiyah arane,
pamawase saka puji dhikir, pinanjingken maring, sajroning sastra hu.
6.
Ingkang
kongsi wuru cipteng batin, batine mancorong, swarga nraka yekti katon kabeh,
nadyan para luluhur ingkang wis, katon lir wong ngimpin, ngakerat neng ngriku.
7.
Marma
wong kang panganggitnya tipis, yen mentas wruh njontong, njetung ngungun ing
kanyatahane, akeh padha udarasa luh mijil, siksaning Hyang Widi, kang katon
neng ngriku.
8.
Dadya
kenceng pamuseng pambudi, ngadekken lalakon, setya wardaya smu panganggite,
patrap ingkang mangkoneku kaki, lanating Hyang Widi, dalil nora nutur.
9.
Kasasaring
cipta ripteng pikir, pikire wong jomblo, duga prayogane mung sepele , dadi
mathem mantepe ing ati, tan wruh ati tipis (1), pracayeng pangridhu.
10. Ridhuning wong
tumitah neng bumi, ingkang elok-elok, mokal-mokal dayaning cipta ne, cipta
culika ngeculken wadi, dadi wit piningit, sinengguh neng ngriku.
11. Barang apa
ingkang elok prapti, gya pinusthi katon, lah ing kono pikiren dayane, yen wus
weruh pikiren kang bersih, tintingen kang enting, wong sinau putus.
Catetan :
(1)
Tan
wruh (deweke) ati tipis, wonten ingkang kaserat : tan wruh (marang) ati titis.
12. Tumulyengsun
angguguru malih, ngelmu kang sajatos, Bendhadhapit ing padhukuhane, tanah
Blitar wus kasusreng warti, titining pangeksi, niskaraning ngelmu.
13. Malem Jumungah
winejang ngenting, winruhken trap goroh, Allah Mukhammad neng netro karo,
rasulolah rasa kang sajati, jitine umanjing, jroning netra nemu.
14. Ngalam jembar
kababaring wiji, cukul langgeng awor, Allah Mukhammad langgeng wujude, aneng
kono langgeng tan pantawis, sinasaban puji, salat karya sintru.
15. Nuli ngalih
angguguru malih, ngelmu traping maot, aneng nagri Kadhiri winaleh, ing sasmita
kang bakal pinanggih, dunya prapteng
ngakir, gya kinen andulu.
16. Wayanganing
janma kang kaeksi, putoih amancorong, nora siwah ing salagehane, lir kang darbe
wayangan tan slisir, sanyata kaeksi, den anggep Hyang Agung.
17. Yen wus weruh
kang mangkono pasthi, sirnanya njog, ring kamuksan langgeng salamine, wusnya
trang sun luru guru malih, antuk sawiji wig, ing Maglaran dhusun.
18. Gya winejang
kinen aningali, rupa kang mancorong, kadya wulan purnama tandhane, jroning
guling kaeksi lir ngimpi, ngimpi dudu ngimpi, iku maksih luput.
19. Awit angen-angen
kang ningali, warna kang mangkono, tandha durung lunga saka kene, sigra ngalih
malih guru nadi, neng Gembong umanggih, guru tameng tuwuh.
20. Tanpa tutup
pamejange gaib, mung kanthi pasemon, kadadyaning manuswa akire, tibeng suwung
mengko (1) ana jati, mratani sabumi, iku kinen ngluru.
21. Iya iku barat
kang nrambahi, bumi sa-antro, napasing wong iku sajatine, asal saka angin dadi
angin, kang bakal pinanggih, lirnya manjing suwung.
22. Suwung wangwung
wuluh wungwang isi, napas angining wong, ywa pracaya ngelmu kang mangkono,
padha lawan agama Sarani (2), saben Ngahad manjing, greja Yesus Kritus.
Catetan :
(1)
Bok
manawi leresipun : mengku ana jati.
(2)
Kala
rumiyin tiyang Jawi ingkang ngrungkebi agami Nasarani punika taksih kalebat
nganeh-anehi.
23. Minta jembar
kubure yen mati, lepas paranya doh, iku desa Negara panggonane, Majakerta
araning nagari, meh lumrah wong Jawi, Ngisa gama luhung.
24. Kang mangkono
iku datan yukti, wirangimng lalakon, nora weruh agamane dhewe, ngelmu apa bae
anjarwani, ingkang dakik-dakik, lembut memet nyamut.
25. Saking anggele
agama Nabi, Mukhammad kinaot, dening
kanang pangolah yodane, jatha antayaning kwula Gusti (1), wit urip mring
pati, titi temah jumbuh.
26. Anakseni bisa
dadi saksi, ring kawruh kinaot, wong maguru dadi guru dhewe, Kangjeng Nabi
Mukhammad Siyidin, mustapa sinelir, para manuswa nung.
27. Nung winenang
atine awening, nJeng Nabi setyandon, tan kacakra bawa pasemone, janma mangke
kang angaku nabi, bisaha mangirib, kadibyan ingkang wus.
28. Nyatane
Mukhammad luwih sungil, angeling lalakon, nora aweh yen durung pratameng,
gampang wong kang ngaku aran nabi, lirnya nabi wening, wenang njereng ngejum.
29. Min awal ( ﻣ
)sirah : akhe ( ﺤ ) ing dhadheki, mim akhir ( ﻤ ) wudel wong, dal ( ﺩ ) sukune
(2) kewala tan angel, sedene ros (3) rasane Hyang Widi, gampang bae kaki, saben
bocah keh kawruh.
30. Lah kapriye
patraping pangesthi, tirta nirmayanjog, jaman muksa menyang ndi parane, jaman
urip kinarya punapi, patine nyang endi, apa sebabipun.
31. Pupujanen kang kanthi prihatin, patraping
lalakon, wajib wenang sira kinen golek, rehning wong urip jodhone pati, tan
kena sumingkir, tumempuh ing idhup.
Catetan :
(1)
Bok
manawi pikajengipun : prakawis anekadaken bab sipating kawula kaliyan dating
Gusti.
(2)
Kinten-kinten
gambaripun makaken.
(3)
Bok
manawi leresipun roh (mirs. XIII : 11).
32. Kaya priye
adheping patitis, janma sura tanggon, ngenggon-nggoni ing sangkan parane, myang
antara kapundhi kapusthi, yen wus kroban saksi, sanyataning laku.
33. Sun wus manjing
guru tanah Pasir, ngelmune kacrios, sadat sakarat ing pamejange,
wijang-wijanging sawiji-wiji, la ilah illahi, dununging palungguh.
34. Ringkesing
jumbuh kumpul siji, umanjing mring njero, lawan ana tnadha katontone, neng njro
carmin pangiloning warni, binuwang kaca nir, maksih lu-dinulu.
35. Iku maksih kuwur
wor ijajil, jajal lanat melok, nuli ana wong pratama maneh, tanah Clacap desa
Jeruklegi, pamariding ngelmi, dakik sengguh nyamut.
36. Memet umeting
Mukhammad nabi, sajatining uwong, myang sipat asma apengale, lirnya kang dat
angen-angen batin, sipat wujud janmi, asma araning hu.
37. Apngal
panggawening lahir batin, batine Hyang Manon, napasing wong den upamakake,
kemladeyan nunut anguwati, pamejangnya remit, thuk-thuk adu bathuk.
38. Larangane kang
winanti-wanti, tan kena kacrios, kudu uluk salam salamete, warna-warna jroning
tanah jawi, akeh kang anyami, ing papacuhipun.
Pupuh
VIII
P
U C U N G
1.
Sun
nggaluyur, murang marga luru-luru, sampurnaning gesang, miwah sampurnaning
pati, kaya priye trape kang pinudyeng taya.
2.
Nuli
nemu, neng Pakalongan wong putus, wewejanganira, la ilaha illallahi, wusnya
kawin nulya nglunturken wasita.
3.
Kang
tinutur, pralambang patraping ngelmu, mangkana bakunya, kang kinarya nomer
siji, randhu alas mrambat witing kasembukan.
4.
Iya
iku, raganing wong pami randhu, napase sembukan, uripe manuswa iki, saking
napas lebu wetune pinuja.
5.
Malihipun,
nomer ro ingkang tinutur, cebol nggayuh lintang, lumpuh angideri bumu, iya iku
dayaning pikir manuswa.
6.
Tunggal
wujud, angen-angen siring kalbu, pratandhane ana, manuswa lungguh neng ngriki,
pikir bisa mubeng anjajah nagara.
7.
Nomer
telu, wijining-wijang tinutur, uga linambangan, uget-uget nguntal bumi, iya iku
babaring pancering netra.
8.
Dene
lamun, nedya manyatakken kawruh, wuwuhing sampurna, kudu wruh kanthaning pati,
nuli ingsung binungkem dalaning napas.
9.
Sru
tinutup, dadalan weruh ing maut, patraping palastra, napas nora kena mijil, lah
ta iku rasane luwih rekasa.
10. Rehning ingsun,
wong bodho cegik truwilun, banget sewu nrima, ngungun ing tyas trima kasih, sun
rumangsa rejaseng sik Suksmantaya.
11. Pangrasaku,
ndulu tan liya kang ndulu, kulunging wardaya, narambahi budi mletik, nora weruh
ngelmu Buda kang katriwal.
12. Tan pakantuk,
yaiku guru ketawur, yen wong kang wus pana, nadyan angicipi pati, kang patitis
tan mangkono patrapira.
13. Qur’an nutur,
watasimuka billahu, werdine mangkana, heh janma kang ati-ati, padha sira
ngreksaha talining Allah.
14. Kale iku, napas
tinutup tan metu, yekti nora kena, dadi tetep ran wong musrik (1), tan prayoga
guruning peri prayangan.
15. Yen wong putus,
sandining Hyang tan kalimput, sampurnaning pejah, tan sudi memet puniki, yen
wong mati gurune janma pralaya.
16. Yen wong idhu,
maguruwa janma idhup, adeping ngagesang, kasangsang madyaning bumi, amijeni
mring putra wayah tumerah.
17. Reh kacakup,
cangcut kyat cakep kacukup, pamedharing ganal, nyamut lembut wus kapusthi,
pasthi pedhot sasmita kawruh sampeka.
Catetan :
(1)
Musrik
= ingkang nyakuthokaken Pangeran.
18. Wiweka gung,
kageleng dadi gumulung lekasing ngagesang, miwah manising pambudi, dadi daya
tarbukaning tyas kang samar.
19. Luwih ewuh,
dalane wong tumuwuh, mrih wuwuhing rasa, martandhani kehing urip, urip iku
dayaning sasmitaning rat.
20. Kang dadi wus,
wasesa semune luhur, bayan Allah (1) terah, mratandhani kehing urip, urip iku
dayaning sasmitaning rat.
21. Musthika gung,
ing dunya tan na kadulu, mratani kahanan, amung manuswa kang luwih, iya iku
sewu nugraha mawantah.
22. Marmanipun,
bagus dudu rupa wangun, mung tandha kang nyata, padhanging ati nrambahi, ing
wicara kang wus carem liring limpad.
23. Sukur bagus,
rupa myang wicara wangun, ngelmu kasusastran, Jawa Ngarab kang patitis, myang
sandining tulis basukining basa.
24. Mangkya wangsul,
mangsuli laku nggaluyur, mbraung njajah praja , angupaya ngelmu jati, jatining
wong kabutuh tan mengku drajad.
25. Amung lothung,
tinimbang dadi wong gemblung, padune wus kalah, kinarya narimeng pasthi, reh
papasthen dinulu nora pratela.
26. Ngulon nurut,
saking Pakalongan terus, sarwi nungsung warta, angupaya ngulama wig, dupi
prapta dhusun Tanjung bawah Tegal.
27. Sun angrungu,
ana sajuga wong putus, tatas kawruhnya trang, nuli sun maguru ngabdi, amiminta
lumunturing kang wasita.
28. Aneng ngriku,
kongsi antuk tingang tengsu, reh tanpa prabeya, marma kalampahan ngabdi, saking
welas tumulyantuk kawelasan.
29. Kang tinutur,
patrap pratikeling lampus, aran panengeran, kapriksa sajroning urip, kurang
patang puluh dina wus pratela.
30. Iya iku, neng
tutuk panggonanipun, palenggahan rasa kalamun wus nora keri, kurang patang
puluh dina prapteng mangsa.
Catetan :
(1)
Bayan
Allah (bayaanu’llah) panerangan bab Allah.
31. Kurang pitung,
ari kinen andudulu, wus tan kantha warna, telung dina kulit daging, tan
kumrisik lamun wus kurang sadina.
32. Napas mlebu,
metu asrep kewala wus, cupet ing ngagesang, nulya na rupa sajati (1), cahya
lembut sarambut keksi ing ngarsa.
33. Pecatipun, nyawa
saking jempol suku, munggah mring gelangan, nemu regol den arani, nganti lawang
sapta trus munggah ing utak.
34. Nuli nemu,
rurupan kang gumun-gumun, ing kono kapanggya, lawan Hyang kang murbeng bumi,
kantha warna lir rupaningsun priyangga.
35. Glis lumebu,
mring kantha ingkang kadulu, yen wus nuksmeng kana, nulya jumeneng narpati, iya
iku nggoning swarga kang mulya.
36. Bakin (2) terus,
urip nora keneng lampus, enak tan pantara, den arani sipat kadim (3), lirnya
kadim badan alus mengku sipat.
37. Mangkoneku, guru
linglung tanpa kusur, kaleru ing tekad, tur nora bisa nekseni, datan weruh ing
agama Sangkreta.
38. Tegesipun,
Sangkreta tembung Indhu, mangkono tekadnya, dhasar sun wus minta wangsit, neng
Betawi angguguru wong Turkistan.
39. Kacek tembung,
maksih basane wong Indhu, memper Kawi-jarwa, dene kyai Tanjung nguni, mung
badane tolek (4) tembunge wong Arab.
40. Dadi luhur, akeh
wong ingkang sumungsung, tur den alembana, pribadi sangsaya wingit, pangakune
saking Grebon Kangjeng Sunan.
Catetan :
(1)
Wonten
ingkang kaserat : rupa sawiji.
(2)
Bakin
(baqaa) = langgeng.
(3)
Qadiem
(qidam) = wonten wiwit rumiyin mila.
(4)
Tolk
= juru basa ; ing ngiki pikajengipun : basa.
41. Jamanipun, wali
titinggalan iku, maksih rupa derah (1), binuntel sap pitu putih, kinutungan ing
dupa saben Jumungah.
42. Nembah jumbuh,
lir brahala sru mabukuh, kukuh adheping tyas, yen siswa di ambek julig, nora
sudi nadyan Qur’an sinembah.
43. Wit mituhu,
tembunging kitab pepacuh, tan kalilan nembah, rurupan liyaning Rabil-ngalamina
(2) ingkang kak wujuding Suksma.
44. Nulya ingsun,
aneng Betawi kaparanggul, gurune wong kalap, gama Kristen kitab Injil (3), sun
muruita trap pratikeling sampurna.
45. Tan sinung wruh,
mung kinen madhep kang sujud, nora sah ing kajat, jatining kawula Gusti,
manuswa gung kabeh putrane Hyang Suksma.
46. Kang sumengkut,
angenggon – nggoni kang jumbuh, ngaku Nabi Ngisa, rohullah kang mengku urip,
iya iku angen-angen lawan napas.
47. Kang mangestu,
ing mbenjing masthi katemu, Kangjeng Nabi Ngisa, sayektine maksih nganti,
kawulane aneng sawarga kasapta.
48. Iya iku, wong
kabentur tembung bagus, Injil crita mulya, kang den pertal tembung Jawi, luwes
dhemes tuwan Winter Surakarta.
49. Ingkang bagus,
luwih rerengganing bagus, mulya di utama, kang memelas asih-asih, sing amulat
wong Jawa akeh kagiwang.
50. Nora weruh,
peteng atine kalimput, mepeti tyas mamak, muk-mukan tan darbe pikir, kira-kira
lan panyanane katriwal.
51. Wong Jawa gung,
ing Batawi samya nungsung, salin sesembahan, manut tataning Sarani, malbeng
greja manembah arep-arepan.
52. Kang sinengguh,
Nabi Ngisa maksih idhup, iku dadi tandha, linglung klalanganing pikir, wirang
isin wong Jawa alin agama.
53. Gamanipun,
Ngarab pribadi tan weruh, nggayuh gama liya, suprandene den antepi, wus
prasasat wong Ngara ing Majakerta.
Catetan :
(1)
Derah
= pepethan.
(2)
Rabbul
‘alamien = ingkang mangerani sadaya alam.
(3)
Pamanggihipun
pangripta tumrap Islam ingkang namung sak pitados thok, mirsanana Pupuh VI: 14
– 18.
Pupuh
IX
P
A N G K U R
1.
Wong
Kristen agama Ngisa, tanah Jawa tekade keh ngantepi, kelu crita edi nyamut,
pangrasane tetela, ing Batawi Samarang Surabaya gung, Pasuruan Sidaharja, ing
Malang tuwin Kadhiri.
2.
Desa
Gombong tanah Ngroma, tuwa anom lanang wadon mestuti, mring Injil pituturipun,
ingkang luwih sampeka, anyukupi urip prapteng patinipun, yen guneman amacithat,
nanacad amomoyoki.
3.
Marang
agama Mukhammad, kang mangkono iku datan prayogi, awit ing sayektinipun,
sakabehing agama, nora ana ingkang ala ingkang bagus, de anggepe bangsa Islam,
tan ana ingkang ngungkuli.
4.
Agama
Nayakaningrat, Kangjeng Nabi Mukhammad kang sinelir, nganggit Qur’an kang
dhumawah, dadi umuling (1) kitab, pira-pira kawruh ingkang bagus-bagus,
ngencengaken marang tekad, ala becik den kukuhi.
5.
Pangudining
sangkan paran, kauripan kang jumbuh tur pinardi, sinajarwa winawuruk,
kadadyaning tumitah, angawruhi sabarang reh kang gumulung, gelenganing tyas
narawang, goroh yekti kanthi saksi.
6.
Neng
Batawi sun muruwita, mring wong Cina panengeran Bah Tik Suwi, winruhken kawruh
kang jentus, panggonane kang murba, dununge neng ngisor bumi kang kapitu, iyeku
Allahing Cina, ajujuluk Kok Hong Sang Ti.
7.
Pardikane
kinawasa, kang masesa sesining buwana di, yen pinuju muji jumbuh, sayektyasmu
pratela, neng papreman lir manuswa sipatipun, de lungguhnya kang sanyata, aneng
manik netra kalih.
8.
Iku
ingkang jinalukan, rina wengi kang mathentheng ing ati, yekti apa kang kinasdu,
ing dunya trus ngakerat, pasthi nemu sabarang reh tekadipun, mangkono patraping
Cina, tan beda sujud ring Widi.
Catetan :
(1)
Ummul
kitabi = (letterlijk) babning kitab.
9.
Akeh-akeh
pituturnya, mokal-mokal tan kasebut neng ngriki, dene riringkesanipun, wong
ulah ngelmu Cina, kang wus pana sajroning limalas taun, bisa bali marang dunya,
tumitis marang babayi.
10. Sun malih terus
ngupaya, sampurnaning pati ingkang patitis, neng Cikandhi raning dhusun, bawah
ing kutha Serang, yen ing kono ana wong kacrita putus, tumulya sun muruita,
wanci ratri sinung wangsit.
11. Winejang ing
tembung Arab, sahadat la ilaha illallahi, wa annahu Mukhammadun, rasulullah
mustapa, linungguhken sastrane sajuru-juru, aneng badane manuswa, luwih dakik
gaib-gaib.
12. Ngelmu sarengat
tarekat, kakekat lan makripat ing palinggih, suku wudel dhadha terus, resik
bersih sabadan, asal-asal mula bukane tinutur, miwah akiring tumitah,
manjing ing sawarga nangim (1).
13. Nuli araning
sagara, linungguhken aneng badan sajalir, kaya usus puniku, uga aran sagara,
winastanan sagara rante puniku, gigir winastan sagara, ageng ingkang tanpa
tepi.
14. Jantung ingaran
Madinah, betal makmur (2) ing Mekah kang palinggih, iyaku aneng sastra hu, lan
malih sinajarwan, surya wulan sumurup ing netranipun, de putih irenging netra,
dadi rina lawan wengi.
15. Saking cupeting
tyas ingwang, sru narima suka sukur ing Gusti, pungun-pungun getun ngungun,
ngangseg mantep ing driya, pangrasengsun ngelmu lembut memet nyamut, wruh
umetnya mim mukhammad, tablege (3) pratistheng jisim.
16. Rumangsa
rejaseng tingal, salulut sih Gusti kalawan dasih, mathem mathentheng ing kalbu,
musthi ring Suksmantaya, maletiking jatha tan rumangsa manus, ambeg Sang Seh
Sitijenar, tan wruh yen agama kang wis.
Catetan :
(1)
Jannatun
(suwarga) na’im.
(2)
Betal
Makmur (griya parameyan) wonten ing wirit dipun tegesi uteg (sastra hu =
huteg).
(3)
Tableg
= tetep ; sanes tabligh : nekake dhawuhing Pangeran, ingkang lajeng ateges
propaganda agami.
17. Yeku agama
Pakuwan, Hyang Brahma kang mbaboni amiwiti, uga Buda jamanipun, luhurnya
prapteng mangkya, sinalinan tembung Arab kang kalaku, jaman agama Mukhammad,
met kitab sangkaning kidib.
18. Supayeku
ginuguwa, sajatine tapsir awalnya sepi, suwung kabeh nora nutur, yaiku ngelmu
karang, pardikane karang anggitaning manus, nutur ngelmune wong Buda, den lih
tembunging Arabi.
19. Angelokken ing
pangucap, sipayane nyalini gama kang wis, sajatine nora santun, maksih
gandhulan kuna, ngelmu Budawaka kang maksih linantur, lulurine kakek moyang,
den kencengi prapteng pati.
20. Akeh wong Jawa
mangkana, para guru para murid tan slisir, ambeg cakep putus cukup, ing ngelmu
kasampurnan, satemene wong mangkono maksih linglung, ngengleng lir wong
kalang-langan, pikir pinetengan pati.
21. Prandene akeh
wong prapta, anggugulang kalanggenganing ngakir, kira-kirane kadaut, sulaping
tyas kang samar, ngawur nasar-nasaran sruwa kaliru, wus mangkono salaminya,
janma kang nora patitis.
22. Datan patitis
ing cipta, wit kaliru kajurang-jurang margi, muk-mukan tur nyanuk-nyanuk,
buteng prasasat ayam, nucuk jagung neng conthongan manthuk-manthuk, tarathakan
tan wruh marga, wutane prakara pati.
23. Wong wuta nadyan
weruha, tan pratela sajatine kang gaib, prayoga ingkang ngguguru, ing tyas kawicaksanan, reh wus
geneb manuswa sipat rong puluh, yen sinau pasthi bisa, ngulah sasmita lulungid.
24. Jroning pikirira
ana, ngelmu apa bae kang luwih-luwih, nanging kang pratameng kewuh, ywa ge sira
pracaya, saksenana ing panimbang myang panggayuh, tingtingen sarining rasa,
rasane, rasane tumitah urip.
25. Sasmita kawruh
sanyata, lan panganggit kang titi kang patitis, ywa tinggal sabarang guru,
guneme pra ngulama, jaman mangke akeh kang nglakokken palsu, wit kehing ngelmu
gumelar, gumrudug akeh mestuti.
26. Kang akeh para
ngulama, amumulang mring para anak murid, yen maksih anyar ki guru, mimijining
tanpa sarat, mung rasulan lan mori sakwasanipun, yen wus dadi jaran kepang,
jathilan ngupaya dhuwit.
27. Gya nganggo
srikawin semat, wus mangkono paguron yen wus dadi, laris manglaras mumuruk,
mundut arta busana, angarani ing pamrih wetuning bujuk, wahyaning pokil
pitenah, marma sagung wong ber budi.
28. Layang iki
takokena, aja merang isin ngelmu den cupi, cinupan gandhulanipun, larangan kang
pinuja, salawase ana ing kene kasebut, mung padha mamriha tambah, sagung kang
maca miyarsi.
29. Lumembak
mbalabar wutah, lembak-lembak sarehning wadhah cilik, rupek ciyut mawut-mawut,
prayoga den pasanga, tanggap ing tyas pandulu pamyarsanipun, mung lathung aywa
sumelang, gagandhulaning patitis.
30. Binabar ing kene
aja, uwas watir nir-niran tyasmu isin, murih jembaring panggayuh, ngayah
mangayuh yoda, yekti dadi sarjanambeg putus ngelmu, kasampurnaning ngagesang,
sangkan paraning patitis.
31. Titising kawruh
narawang, wawangunaning ngelmu kang tininting, enting tan ana kadulu, luluh
lebur sinangga, kang wus mathem ing tekad miwah ing laku, kukuh kuwating
pamudya, mudyastuti ing pamardi.
32. Wus nora kena
kasoran, kawruh iki mung siji kang ngungkuli, arta kang pratameng lembut,
saliyane punika, nora keguh sarambut pinara sewu, mung tinimbang karo mlarat,
becik ingkang sugih ngelmi.
Pupuh
X
MASKUMAMBANG
1.
Ing
wilapa kumambang gatining tulis, tulus panedyanya, manuswa kanggonan budi-daya
karsa beda-beda.
2.
Nandhing
milih mangayuh budi maletik, mamrih wicaksana, kang ewuh lembut pinikir,
kira-kirane kang nyata.
3.
Ngakal-akal
cukuling kagunan mijil, ing pangreka daya, kang kanthi saksi, angel wong
tumitah gesang.
4.
Luwih
gampang wong mikir laraping pati, wus pasthi sampurna, sadaya anyaring bumi,
ing kono lah rasakena.
5.
Kang
tumancep ing driya panggalih wening, ning kang wus winenang, netepi uning
ananing (1), anane kang wus pratignya.
6.
Lawan
malih pikiren kang mesthi kenging, jumenenging Allah, nora dumunung ing langit,
tan dumunung ngawang-awang.
7.
Tan
dumunung ana sa-njeroning jisim, tan dumunung njaba, kale kak wujuddullahi,
tembunging lapal mangkana.
8.
Wa-ama
burhanu wujudu lillahi, pokudulul ngalam, tegese tandhaning Gusti, mangka
anyaring ngalam bab.
9.
Lirnya
ngalam saben maujud kaeksi, sinipatan ngaral, tagayur kang pwah gingsir, mung
Allah ingkang kadiman.
10. Mangka ngalam
iku kudu nganggo nganti, teteping anyarnya, patang prakara kang dhihin, isbatu
jais tetepnya.
11. Kaping pindho
anyare kang den kawruhi, kaping tri kang mokal, anyaring ngalam sakalir, ping
catur tan wiwitan.
12. Sayektine dunya
puniki tanpa wit, bumi langit lintang, surya wulan kang kaeksi, sadaya saking
manuswa.
13. Lire saking
manuswa ingkang akardi, sagunging kahanan, kalamun manuswa sepi, sayekti tan
darbe aran.
14. Lah ta poma
pikiren prakara iki, supaya tyas padhang, bisa maratani bumi, atining siswa
kang terang.
15. Wus tan samar
tanpa kira-kiranya nir, tan kacakra bawa, nora methok nora miring, iku
sandining bawana.
16. Manuswa gung
sadaya sangkaning bayi, datan darbe karsa, tan mosik nora mumuji, nadyan Allah
durung ana.
17. Bareng prapteng
mangsa ran isbatul jais, bisa nebut namaning Allah kang murbeng bumi, tiru-tiru
saka liya.
Catetan :
(1)
Puniku
uger dhong-dhinging sekar, suraosipun boten kaeblakaken, dados sanes ukara :
uning (sumerep) ananing (kawontenanipun).
18. Luwih mokal
luwih gaib sungil, nanging sewu gampang, wong ulah laraping pati, pati saking
sangkanira.
19. Marma sagung
putra wayah sun prih wegig, mumpung maksih gesang, sirnakna mamanging ati,
kapriye trapmu mumuja.
20. Yen wus mati tan
bisa sira mijeni, putra wayah wuntat, aywa kalantur lir kang wis, mbalasar
kajurang-jurang.
21. Ngelmu dudu den
antepi den pupundhi, tur kanthi kethokan, gulu ayam babon putih, karemaning
rasulullah.
22. Begja temen wong
kang bisa anglakoni, apa nora wirang, mumulang mring anak murid, yen kaweleh
ing sarjana.
23. Wong kang putus
tan bisa sung patrap pati, tan bisa mumulang mring anak murid, yen kaweleh ing
sarjana.
24. Ywa mangkono
wong ulah sasmita gaib, kudu kang ajajah, sarining kawruh kang suci, kasebat
ing kanyatahan.
25. Jaman iki
mulyadi akeh janma wig, akeh sarjaneng rat, wong kang mangulah patitis, ywa
lonyo sabarang wulang.
26. Nora gampang amumuruk marang murid, kaki mbok
manawa, katanggor janma kang luwih, wusanane kathetheran.
27. Calurutan guru
tinon lir thokrani (1), cangkem kacemutan, yayah palwaga den misri (2), sun wus
tau kasusahan.
28. Sun mimijang
mring sarjana putus westhi, tan wruh yen wong pana, nuli sun binudi-budi,
tinakonan kang sanyata.
29. Dadi meneng
ingsun tan bisa mangsuli, temah kawanguran, nora bisa sung patitis, sun iki
nedya tatanya.
30. Wekasane
kelantur bodhoku dadi, guru garagapan, mamangan kawruh tan yukti, awit tan
gelem kasoran.
31. Marma sagung
putra wayah kang niteni, yen ana sujanma semu putus liring ngelmi, aywa isin
muruita.
Catetan :
(1)
Thokrani
(bathok digarani) = siwur.
(2)
Den
misri = dipun endemi cekakik.
Pupuh
XI
DHANDHANGGULA
1.
Nuli
ingsun saking Serang bali, mring Batawi nedya muruita ngelmu kasidan patrape,
antuk warta saestu, kampung krukut jujuluk Sayid Odrus putreng Ajeman, Kramat
langkung kasub, tumulyengsun puruita, tan alami nunuwun lumunturing sih,
sampurnaning kasidan.
2.
Sidaning
wong tumitah neng bumi, urip iku jodhone palastra, saben ri kalong nyawane, tan
weruh kantunipun, sapira yen maksih taruni, tan pisan nyipta pejah, wusnya
prapteng sepuh, saben dina gung sumelang, awit jisim anyar lawase mrepeki,
anggege pulang kadhang.
3.
Pikir
mumpus-mumpus meksa mapit, sumpeging driya aninggal dunya, yen tinariya patine,
saestu matur nuwun, mopo awit seneng ing ati, gumelaring rat dunya, lumyat
wayah sunu, kula warga wangsa-wangsa, wus mangkono wong aras-arasen mati, aja
maneh manuswa.
4.
Nadyan
kewan kang tan wruh ing pati, yen katempuh lara kasangsaran, sikil pincang
dhengkleh-dhengkleh, suprandene lumayu, golek urip andhelik-ndelik, yen
mangkono pra sipat, ingkang kayat kayun, tan gelem katekan pejah, marma sagung
sarjana kang mamres budi, budinen traping muksa.
5.
Kang
supaya tan sumelang ing pati, wong sumelang durung trang pamawas, marang
laraping patine, anaha ingkang weruh, met wawarah guru kang urip, iku durung
pratela, pati kang satuhu, tuhu-tuhining pralaya, pati iku rumaket sajroning
urip, nyirnakken was sumelang.
6.
Melang-melang
wong kang durung uning, tansah kacakra panggonan mbenjang, nemu swarga
sawarege, ananging durung tau, anglakoni panggawe pati, lamun janma kang pana
pramanem kang durung, awit saking dening nyata, angguguru marang janma kang wus
mati, dadi tan ngayawara.
7.
Wusnya
sun matur mring tuwan Sayid, gya winejang wijanganing sasmita, kang nyamut
memet umete, ing kene tan kasebut, awit waleh melehken kidib, manawa kawadaka
wiwijanganipun, salah tampane kang tampa, tan prayoga nguculi ngelmu ingkang
wis, manawa kathetheran.
8.
Kang
wus klantur ngelmu nguni-uni, yen kawiyak kawruh kang sanyata, isin nampik
gandhulane, wus mangkono pra guru sesenengan dupi wruhnyataning, tininting tek
entekan, neng kene kasebut, dadi mothok lir pathokan, nora kongkih tur ing
batin mikir-mikir, anggayuh saya tuna.
9.
Amilia
wong ngguguru yun luwih , kaluwihan ngelmu kang sampurna, lir Sayid Odrus
sajare, pinapajar jinuju, purwa madya wusana ngenting, mangulah rejaseng tyas,
ingkang tyas wus kasub, jumbuh pamusthining nala. Lelejeming kakekat makripat
tunggil, tarekat lan sarengat.
10. Sipat-sipateng
badan sakalir, dayaning tyas mokal kang nyata, saka saksi-saksi kabeh, kiniyas
(1) tanpa catur, yen jinereng ngebeki bumi, asal-usule gumelar, melar malar
kaglung, gugulanganing pranyata, nyataning dat sajati pinundhi-pundhi, nora
kinaya ngapa.
11. Susetyaning tyas
ngeningken wadi, sandining sasmita ngelmu rasa, sandining urip praptameng,
pathining rasa kaglung, kulunging tyas semu mantesi, sandining puji puja,
pujining tumuwuh, tumuwuhing budi tama, tameng sandi janma tumitah neng bumi,
sayogya met budyarja.
12. Harjaning wong
tumitah kang wegig, mumpuni reh pangulahing gesang, kusung-kusung pamusenge,
wiging sasmita kenyut, ngayut tuwuh jodhoning pati, pati titising cipta, tandha
saksine trus, nrusi ngengrenganing warah, ngarah-arah anon – tuhoning pangeksi,
medeming tyas narawang.
13. Wong wus carem
sandining Suksma di, myang sandining rasa myang Mukhammad, datan pinikir
nyatane, kang pinikir pinikut, lakuning wong marcapada wig. Wignaning (2)
pancadriya, pangambu pangrunggu, paningal myang pangandika, tep-tinetep tetepe
pada nguwati, jumenenging sirullah.
14. Angen-angen kang
munah murbani, kuwaseng reh masesa sabadan, kuwat saka pusarane, napas talining
idhup, prasasat Hyang kang murbrng jisim, ngratoni sajagad rat, cangkremeng
siswantuk, pati munah kawuleng Hyang, mung upama mangkono ywa den antepi,
dhinaku aran Suksma.
Catetan :
(1)
Kiniyas
= dipun samekaken (sk qiyaas = ukuran).
(2)
Wigna
ing ngriki ateges kabisan utawi kaluwihan.
15. Allah iku dudu
johar manik, dudu nur mukhammad rupa cahya, dudu roh saanterone, tan njaba
njero dudu, marma wong kang anjala wening, ninging cipta sarasa, tan pisah
angluru, ruruba katur Hyang Suksma, mung weruha kawasanireng rat jisim, ing
kasantikanira.
16. Sewu mokal
kahananing gaib, kang dumunung badaning manuswa, kang gampang myang pakewuhe,
angel sungil wit lembut, memet nyamut pratignyeng pikir, awasna wawasen tyas,
pancadriya tyasmu, mobah molah pari polah, mosik meneng anteng lageyaning budi,
catur wiwara warta.
17. Ing pangeksi
tep-tinetep ugi, ing wicara careming susetya, sedya loro ngucap ijen, pangrungu
lan pangambu, bangkit ngaturaken patitis, sampyuhe lir cancala, tumempuh ing
laut, keplas loro wujud tunggal, seje jinis mungguh wong Buda njarwani, badan
alus lan wadhag.
18. Lirnya alus
angen-angen batin, wadhag jisim kang katon satmata, mratandhani kawulane,
woring pupu-pinupu, ingaranan kawula Gusti, nanging ywa salah tampa, dudu Hyang
Maha Gung, dudu Allahu Tangala, mung jumeneng guru pikiranmu pribadi, marmane
keneng edan.
19. Ingkang salah
tampa wor ijajil, Gusti Allah neng sajroning badan, marma tumpang suh pikire,
napas pikir rinengkuh, sanubari kratoning Gusti, ana mring sipat kodrat, myang
rasa tuwin nur, daliling Ngakaid terang, sung pepeling wujuding Hyang Maha
Suci, la dihni la karija.
20. Tegese Hyang
dudu bangsa ati, dudu njaba kang sipat pratela, wa la joharin tegese, dudu nur
mukhammadu, wa la nufus Gusti Allahi, sayekti tanpa napas, nadyan napas dudu,
myang au la murtasiman fi kiyali tan kacakra Maha Suci, angen-angening janma.
21. Lowah nglangut
tan kaeksi, awit lajamana la makana, nora mangsa nora enggen, pasthi
wujudullahu, wa la lidin tur wa la nidin, tan lawan datan timbang, myang la
yukayafu, tan kena kinaya ngapa, kang pramana sandining Hyang pikir mletik,
sayekti nora kewran.
22. Den alingana
sagara geni, bumi sap pitu langit sap
sapta, nora ewuh pambatange, lageyan liding semu, lajeming tyas tan
mirang-miring, pambabaring widyastha, wus nora pakewuh, wih kaling-kalingan
wrana, rangkep sasra winiyak sapa kaeksi, seje kang ati tuna.
23. Denya tan wruh padhang
kang ngalingi, sujanma wruh kalingan ing netra, ngucap kalingan cangkeme,
kuping kalingan krungu, gugon tuhon barang tan yukti, mambu kalingan grana,
mangkono truwilun, luwih angel sung wawarah, yen wong wuta tinuntun ratuning
gampil, yen wong kalingan padhang.
24.
25. Luwih ewuh
pakewuh sinung wrin, saka pangakune tetela trang, nggandhuli kakek moyange,
atine kang kalimput, angen-angen anarik silib, ngapusi kanyatahan, mila keh
wong kleru, angen-angen cinipta Hyang, yen wong pana pramanem rasaning wadi, pikiran
jajal lanat.
Pupuh
XII
G
A M B U H
1.
Ywa
sira tumbak tambuh, angen-angen jajaling tumuwuh, sapiraha pikir yen maksih
basuki, meh pantes dadi Hyang Agung, awit kuwasa satyelok.
2.
Nanging
yen krasa dudu, nora pisan pantes yen dhinaku, nedya nyebrot miwah ngecu
ngampak maling, angen-angen wus lumaku, apa sasedya rumojong.
3.
Heh
den awas puniku, wong sinau putus ing panggayuh, de yen mukmin kang cingkrang
durung patitis, hawa nafsu cukulipun, ati pitu jantunging wong.
4.
Pinara
pitu dinum, lagehane wawatekanipun, sinalinan tembung basane Arabi, ginambar
rupane saru, pating cloreng dubang kecoh.
5.
Ting
ceno pating trutul, pantes temen sastra Ngarab kluwus, tilas tetes dinilatan
mratani, sarwa saru yen dinulu, ukara basane crobo.
6.
Kithal
kaworan dhusun, yeku derah kangwus pating dhrawul, dhodhal-dhadhil sarta den
enggoni tinggi, biniyak bubar lumayu, pinithes ingambung sengog.
7.
Lah
iku mukmin dhusun, ngathik-athik karya kethuk mbujuk, ngalam pitu kalimah
tayibah tinulis, Allah lan Mukhammad den du, sastrane ginawe elok.
8.
Akeh
caritanipun, jroning derah ingkang gumun-gumun, iya iku kang dadi metengi
pikir, nanarik ati anggugu, ngguguru tulisan goroh.
9.
Goroh
garan pambujuk, nora weruh yen ngelmu kepaung, nuli ingsun neng Singapura
kepanggih, lan Seh sarjanambeg ngelmu, derah sun dadi guguyon.
10. Wekasan ngungun
njetung, sun nora wruh ngelmu kang satuhu, ngalor ngidul kawruh tan pisah
sanyari, marma wong sarjaneng kawruh, sandining bawana ngeglo.
11. Datan wawaton
tutur, mung pambudi dalaning panggayuh, ngayuh ayah-ayah yoda mrih maletik,
tikswaning tyas tajem kaglung, nggugulang budi krahayon.
12. Wong kang pana
ing lembut, yen wus weruh sangkan paranipun, kanthi saksi nyataning kawruh kang
sungil, gampang angele kacakup, cakep cukup urip maot.
13. Jajah sagara
madu, pathining rasa musthikeng kawruh, nora keguh wruh kawruh kang
dakik-dakik, wit wus tininting kapupus, susetya di wruh pakewuh.
14. Pati iku tan
ewuh, wong kang wenang wawarah kang wus wuk, bali musthi titise kawruh sajati,
ingkang titi titis jumbuh tambuh-tambuh traping maot.
15. Wus sirna wus
pakewuh, bangsa pati kang durung wus
kaglung, ginagulang gegelenganing dumadi, dadi kadadeyanipun, wus tan
kacakreng pasemon.
16. Tan pralambang
tan semu, datan kira-kira tanpa tutur, sangkan paran antara kang den kawruhi,
tan njala kang durung-durung, tan mikir kang wus kalakon.
17. Wit sampyuhing
pangeyut, pandulu myang pamyarsa pemuwus, panjerenge pangikete kang wus
pinardi, adi-adining tumuwuh, barang wujud ingkang katon.
18. Dadi contoning
laku, datan pae lan wujud wajibu (1), cucukulan kang gumelar aneng bumi,
mratani dadi panggayuh, mamrih saksining krahayon.
19. Yuwana tekad
putus, manatasi sukertining ngelmu, jumenenging
caksana murtining gaib, nora kewran ing alembut, myang agal kang wus
kabatos.
20. Batine
angguguyu, mring sasmita getun ngungun njetung, tungtunging tyas wening mratani
sabumi, cakraning buwana kemput, iku manuswa waspaos.
21. Siliring maruta
nrus, mratani ing jagad kawengke, bumi langit cucukulan kang kaeksi, tempuhing
mandaya meru, gebyaring dipengrat manggon.
22. Sasi purnama
tengsu, wus kageleng atine wong putus, dadi saksi karusakan lan dumadi,
campuhing tyas dadi semu, kanyatahaning pasemon.
Catetan :
(1)
Wujud
wajibu = (dzat) wajibul wujud = Allah.
23. Sandining pati
saestu, culika gung nasabi pandulu, marma akeh pra pandhita kleru tampi, musthi
pati tamah kleru, tan weruh jatining maot.
24. Angen-angen
kasedul, lalu lulut kalayu ing palsu, pati iku nora mlebu nora mijil, nora
manggon nora suwung, iku sajatining uwong.
25. Sandining urip
iku, wruh ing jisim roh ingkang lumaku, napasing wong mlebu metu dadi puji, apa
sakrenteging kalbu, cinipta kuwaseng Manon.
26. Ing sajatine
dudu, yen pana di murtinireng kawruh, susilarja manranging cipta sajati, tarku
siwalah kaglung, tegesing lapal mangkono.
27. Tinggal sabarang
laku, dudu krananing Allah satuhu, mung krananing manuswa ingkang linuwih, awit
Gusti kang Maha Gung, tan ngalap lantaran ing wong.
28. Mobah molah
satuduh, ing pribadi marma bener luput, wus mangkono wong wicaksaneng pambudi,
seje lan janma kepaung, polah tingkahing Hyang Manon.
29. Malah tan ngrasa
kagung, rina wengi selulut Hyang Agung, pancadriya sadaya Allah kang darbi, iku
ciptaning lelembut, kang manggon neng kayu growong.
30. Prasasat tekek
klawu, sajeg jumbleg neng growongan kayu, nora weruh marang cakraning budyadi,
tansah ngukuhi kajumbuh, Allah tunggal aneng
uwong.
31. Marmane yen wong
putus, tetes tatas pantes kawruh jentus, tan mangkono pangakune ring Hyang
Widi, kabeh kabudi kacakup, lajem sandining Hyang Manon.
32. nanging prakara
iku, luwih memet mumet nyamut-nyamut, lamat-lamat lir thathit tempuh jaladri,
driya smu karoban, getun, ngungun eloking lalakon.
33. Heh kang maca
kang ngrungu, lalantihen rasa sraseng tembung, ywa katungkul mamet ruming swara
manis, tembang tembunging pituduh, iki enggoning ngelmu wos.
Pupuh
XIII
ASMARANDANA
1.
Rinenggeng
sastra kinawi, macapat tembanging basa, supaya trang pamawase, nyirnakake was
sumelanging tyas, mumuk mamang kabengkas, saking surasaning tembung, cinitreng
kartas sampeka.
2.
Lalakon
kanggo ing urip, sampurnaning kauripan, saka jajah pangawruhe, sarjana susila
tama, kataman ing sasmita, ing ngelmu kang alus mulus, murtining reh pudyeng
taya.
3.
Ruruba
wajibing urip, kang kahatur Hyang Sudyarsa, sandyan wus wruh sandine, salah
kaprah linakonan, nadyan mblasar kajurang, witing wruh saka kaliru, ngulah swarjana
kretarta.
4.
Wruh
ing mokal wruh ing yekti, yekti nyataning pamawas, tanpa was reh wus prasajeng,
sarjanambeg kasusastran, titi titising cipta, pinarsudi nora ngawur, bedane lan
wong kang tuna.
5.
Wruh
kalingan pangeksi, dalan jembar resik padhang, mbarobos kacanthel-canthel,
pating dhradhil dhadhal-dhadhal, prandene tan uninga, kang wruh mung janma kang
putus, marma ing mengkono winedhar.
6.
Tamaning
janma di murti, murcita sandining barang, patraping puja pujine, ywa nganti
angayawara, wong urip iku Islam, pikukuhe ingkang kukuh, wus memet daliling
sarak.
7.
Kitab
cilik aran Sitin, wa kawangindal islama, kamsatun lapal tegese, tuwin
pikukuhing Islam, iku cacah lilima, sahadat ingkang rumuhun, ingkang kapindhone
salat.
8.
Kaping
tri jakatul fitri, kaping pat puwaseng Ramlan, ping lima khaji yen darbe,
kuwasa sanguning marga, heh sagung para Islam, prayoga ngawruhi rukun (1), kang
kalawan linakonan.
9.
Nanging
sawuse ngawruhi, tegesing limang prakara, aja tuna dungkap tyase, wardi jarwane
lilima, pardikaning sahadat, sira saksining Hyang Agung, kanyatahan saka sira.
10. Mangkana tembunging saksi, ashadu an la ilaha,
wa annahu Mukhammade, rasulullah wardinira, anakseni manira, tan na rupa kang
satuhu, nanging Allah Maha Mulya.
Catetan :
(1)
Rukun
= saka guru ; sanes rukun ingkang ateges “damai”.
11. Lan nakseni kang
sajati, Mukhammad utusaning Hyang, tegese jarwane kabeh, manuswa sipat
mukhammad, tur mengku rasaning dat, sipat roh utusanipun, yeku erohing manuswa.
12. Jumenenging
Hyang Suksmadi, saking manuswa kang nyata, jumenenging manuswane, saking
pribadi tetela, jumeneng tan pantara, wusnya tengaluk (1) jujuluk, mukhammad
kang mengku rasa.
13. Akeg carita
puniki, kuwasaning Suksmantaya, dhaku-dhinaku kwasane, rerebutan saben dina,
yen wong pratameng weka, tan kewran ing agal lembut, kamokalaning sasmita.
14. Panjang yen
winarneng tulis, lejeme sasmiteng sadat, ingkang padha krasa bae, ywa nganti
angayawara, murtining kawruh nyata, saka panyiptambeg sadu, danurjaning wong
utama.
15. Tan prayoga yen
tinulis, wirang sinangga ing kathah, batinen bae patrape, ywa kaweca ing
sasama, kang padha salah tampa, pasthi den arani gemblung, tan wruh dheweke
kang edan.
16. Yab-yaban peteng
ing pikir, kira-kirane kasingsal, nora uwal kasasare, sari-sarining kahanan, gumantung
kakek moyang, ngukuhi kang wus kalantur, iku tiwasing agesang.
17. Kaping pindho
kang winarni, bab salat wajibing gesang, limang wektu sadinane, rukuning wudlu
myang salat, prayoga kinwruhan, kang nora weruh tan pakantuk, patrap wus gumlar
ing kitab.
18. Boya kasebut
neng ngriki, awit wus akeh wong wignya, ing tembung patrap prantine, kalamun
sira wus bisa, traping salat sarengat, lan weruha tegesipun, ing slat ingkang
pinuja.
19. De pardikane
salati, wus kajarwa aneng kitab, mangkana lapal unine, slatu rahmat mukaranah,
tegese tembung salat, rahmat pinaringaken sampun, basa rahmat iku nikmat.
20. Lirnya nikmat
seneng pikir, datan ngrungu basa ala, tan ngucap kasa kang elok, tan wruh
rupaning jajal, tan mambu cecegahan, nikmat rinten lawan dalu, eling barang
kasenengan.
21. Salating sujanma
murti, tajeming napas tan pegat, marga papat (2) salawase, mobah molah dadi
salat, meneng dadi panembah, marma ta upaminipun salat lir ilining toya.
(1)
Ta’alluq
= teluk ; tawallu = sengsem.
(2)
Wonten
ing wirid : 1. napas = anging ingkang medal ing karna ; 2. tanapas = angin
ingkang medal ing lesan; 3. anpas = angin ingkang medal ing grana ; 4. nupus =
angin ingkang medal ing netra.
22. Nora kandheg
rina wengi, tan antara maca salat (1), salat sarengat kinaot, kang langgeng
prapteng kiyamat, mangkana dalil kitab, wa srengatu Mukhammadun, bakin ila
yomil kyamat.
23. Sarengate
Kangjeng Nabi, Mukhammad dinil mustapa, tekeng ari kiyamate, lah iku wetune
napas, pancadriya sabadan, langgeng sajeroning idhup, nora kandheg pujinira.
24. Nora susah
cangkem muni, kacemutan mamres cipta, mujudaken ring Hyang Manon, kaya salate
wong Buda, basa Rab lungguh Jawa, ing takbiratul ekramu, mring hu manjinging
suwara.
25. Hu hu lir Cina
mumuji, mring huteg pinuja-puja, ngeningken rasa pujine, heh sarjana ywa
mangkana, tan ngandel takokena, wong Arab kang putus ngelmu, nora aweh hu hu
munggah.
26. Saweneh
wong mutangalim (2), salat umiyat ing
grana, jatine napas den ilo, lah poma aja mangkana, yen sira arsa salat, baresa
kewala bagus, nanging salar rasa (3) wruha.
T
A M A T
Sumber
referensi :
Anggitanipun
swargi Raden Panji Natarata
Kepala
Dhistrik Ngijon Ing Ngayogyakarta
Inggih
Raden Sasrawidjaja Guru Bahasa Jawi
Ing
Pamulangan Calon Guru Surakarta
Ingkang
nurun saha mewahi
Centhangan
B.
K.
Penerbit
: Yayasan “DJOJO BOJO” Surabaya Tahun 1975
SANGKALA
: RASANING KAWULA ASALIRA GUSTI