SULUK-SULUK PEDHALANGAN PATHÊT NÊM.
(Suluk-suluk ingkang dipunginaaken salebetipun PATHÊT NÊM)
Suluk Pathêt Nêm Agêng [1]
Lêng lêng ramya nikang sasangka kumênyar ,
mangrêngga rum ning puri ,
mangkin ta pasiring ,
halêp ikang umah mas ,
lwir murub ing langit ,
têkwan sarwa manik ,
tawingnya sinawung ,
saksat sêkar ning suji ,
ungwan Banuwati yanamrêm mwang nata Duryudana.
Maknanya :
Indah mempesona cahaya rembulan terpancar,
menghias elok di keraton,
membuat semakin tiada bandingnya,
keindahan rumah kencana (pantisari) itu,
seakan bersinar menyala di langit,
apalagi oleh bermacam permata (manikam),
yang berlapis pada tirainya,
bagaikan kembang yg dirangkai (dironce),
itulah tempat Dewi Banowati bercengkrama dengan Prabu Duryudana.
Keterangan :
Tembang (Sekar) di atas disebut Sardulawikridita (Bermain macan galak), menggambarkan keindahan keraton Hastina tengah malam saat bulan purnama.
Suluk Pathêt Nêm Ageng [2]
Gwan (unggwan) sêmbah niréng hulun ,
kapurba risang murbèngrat ,
yéka kang asung mring wadu ,
mawèh boga sawêgung ,
masih ring dêlahan ,
gwan (unggwan) kanang amujwèngwang ,
ring jêng nataningrat ,
dutèngrat hutama manggiha nugraha ,
tarlèn siswa sagotra kang huwus minulya.
Maknanya :
Tempat menyembah sirnanya ke-aku-an,
berada dalam kekuasaan Sang Penguasa Jagad ,
ialah yang memberi pada abdi (hamba) ,
memberi makan (kehidupan) pada semua ,
mengasihi sampai akherat.
Adalah tempat hamba memuja ,
pada Yang Luhur Raja mengatur dunia ,
utusan di bumi utama semoga mendapat nugraha (berkah) ,
tiada lain semua murid sudah mendapat kemuliaan.
Ada-ada Girisa [7]
Kukusing dupa kumêlun ,
ngêningkên tyas sang apêkik ,
kawêngku sagung jajahan ,
nanging sangêt angikibi ,
sang Rêsi Kanèkaputra ,
kang anjlog saking wiyati.
Kagyat ri sang kapirangu ,
pinêngkul kinêmpit-kêmpit ,
dhuh sang rêtnaning bawana ,
ya ki tukang walang-ati ,
ya ki tukang ngênês ing tyas ,
ya ki tukang kudu gêring.
Maknanya :
Asap dupa bergulung pelahan membumbung ,
sang ksatrya rupawan bersemedi (mengheningkan cipta dan rasa) ,
seluruh wilayah dalam rengkuhan ,
namun sangatlah tidak sewajarnya ,
Sang Resi Kanekaputra (Bathara Narada) ,
tiba-tiba turun dari langit.
Terkejut sang ksatrya yang hatinya tengah dalam kebimbangan ,
dirangkul erat-erat ,
dhuh sang permata jagad ,
ya inilah yang membuat kawatir ,
ya inilah yang membuat hati bersedih ,
ya inilah yang membuat sakit diri sendiri.
Keterangan :
Dua bait (rong pada) tembang Kinanthi di atas ,
menceritakan tentang Rama Wijaya yang tengah bersemedi.
Ada-ada Girisa [8]
Mangalad-alad dahana ,
sumundhul marang akasa ,
kukusing dupa ngambara ,
umêsat mring antariksa ,
pan sigra Sri Naranata ,
sêdhakep saluku juga ,
amêpêt babahan nawa ,
ngêningkên pancadriya ,
sirna sagung kang rasa ,
sajuga sinidhikara ,
maminta sihing Jawata.
Maknanya :
Api berkobar-kobar ,
seakan menyentuh sampai angkasa ,
asap dupa bergulung-gulung membumbung ,
dengan cepat menuju ke angkasa ,
lalu segera Sri Naranata (Sang Raja) ,
bersemedi menyatukan -kedua- kaki ,
menutup sembilan lubang hawa (yg ada pada diri manusia) ,
mendiamkan semua gerak (aktifitas) lima indra ,
sirna semua rasa (rasa panca indera) ,
terpusatkan pada satu doa ,
memohon belas kasih Dewata.
Keterangan :
Sembilan lubang hawa ada pada manusia adalah ,
ubun-ubun , dua mata , dua telinga , dua lubang hidung , mulut , kemaluan dan dubur.
Panca indra adalah telinga , mata , lidah , hidung , perasa.
Ada-ada Jangkêp Sléndro Nêm
Tan samar pamoring suksma ,
sinuksmaya winahya ing ngasêpi ,
sinimpên têlênging kalbu ,
pambukaning warana ,
tarlèn saking liyêp layaping aluyup ,
pindha pêsating supêna ,
sumusuping rasa jati.
Maknanya :
Tak ragu-ragu dengan menyatunya Sang Suksma ,
dihayati dan dinyatakan disaat hening (sunyi) ,
disimpan dalam lubuk hati.
Pembuka tabir penghalang itu ,
tiada lain dari keadaan antara tidur (lupa) dan sadar (ingat) ,
seperti masuk ke alam mimpi ,
hadirnya rasa sejati.
Keterangan :
Ada-ada di atas adalah tembang pangkur ,
petikan dari “Serat Wedhatama” bait ke 13 ,
(masih dipertanyakan tentang pengarang sesungguhnya ,
R. Ng. Ronggowarsito ataukah KGPAA. Mangkunegara IV).
Suluk Pathêt Nêm Jugag
Hanjrah ingkang puspita rum ,
kasiliring samirana mrik ,
sêkar gadhung kongas gandanya ,
mawèh raras rênaning driya.
Maknanya :
Harumnya bunga menyebar ,
wanginya terbawa hembusan angin ,
kembang gadhung semerbak baunya ,
membuat hati amatlah senang.
Sêndon Pananggalan
Siyang tan para ratri ,
amung cipta pukulun ,
tan ana liyan kaèksi ,
mila katur kang cundhamanik ,
prasasat ragêng ulun kang sumêmbah ,
munggwing padanta prabu ,
mwang kagungan singsim ,
sasat sampun prapti ,
katon asta pukulun ,
wulaten Narpati ,
rama dèwaningsun.
Maknanya :
Siang ataupun malam ,
hanyalah memikirkan paduka (Dewata) ,
tiada lain yg terlihat ,
maka hamba persembahkan cundhamanik (permata yg paling indah) ,
seakan-akan badan hamba-lah yang menyembah ,
berada di kaki raja ,
juga memiliki cincin ,
seakan sudah tiba ,
nampak tangan paduka (Dewata) ,
lihatlah raja ,
ayah dewa hamba.
Sêndon Tlutur Pathêt Nêm
Hadap para hapsari ,
tinonton sang dwija ,
kadya nggéwor jiwa ,
kagagas ing tyas ,
dahat kèwraning karyanira ,
datanpa antuk samya ,
myat rêngganing prabata ,
roning kadhêp kumêlap ,
pindha pangawéné sang dwija ,
lunging gadhung malêngkung ,
katiyup ing maruta manda.
Maknanya :
Dihadap para bidadari ,
dilihat sang pandhita ,
seakan membuat perasaan bercampur aduk ,
terasakan dalam hati ,
sangat kesulitan dengan apa yg musti dikerjakan ,
tiada mampu semuanya ,
melihat hiasan-hiasan gunung ,
dedaunan yg bergerak-gerak (memantulkan cahaya) ,
seperti lambaian tangan sang Pandhita ,
batang pohon gadhung tertunduk ,
tertiup oleh semilirnya angin.
Sêndon Kloloran
Galak ulat kadi thathit abarung ,
kang pamulu , alus manis mawèh kung ,
sêmbada kang adêdêg mandarangkung ,
agorèh pantês dadya malatkung.
Maknanya :
Tampak galak seperti kilat menyambar ,
raut wajahnya , namun halus dan manis menyenangkan (tutur katanya) ,
seimbang perawakan -yg- tinggi semampai ,
membingungkan ,
patut menimbulkan rasa kasih melihat
Ada-ada Hastakuwala Alit
Mundhur sang rêkyana patih ,
undang mring pra wadya bala sawéga ,
umyung swaranipun bêndé bèri ,
gubar gurnang kalawan ,
puksur tambur suling ,
pêpandèn tunggul daludag ,
bandhèra mwah kakandha mawarna warna ,
pindha jaladiyan asri kawuryan.
Maknanya :
Mundurlah sang senapati (raden patih) ,
lalu memanggil para bala tentara agar bersiap siaga ,
ramai suara bende dan gong ,
gubar , gurnang , juga ,
puksur , tambur , suling ,
berbagai umbul-umbul ,
juga berbagai -bentuk- bendera berwarna-warni ,
terlihat indah bagai samudra.
Ada-ada Hastakuwala Agêng
Grag-grag andhêmaning kang ,
jaran mrik magalak ,
gênti manitih pamêkak ira ,
ri sang sudarsana dahat ,
kêndhali rangah manjing ,
lak-lakané kuda ngrik mijil rah ,
kadya tuk sumarambah ,
mung jir … mung jir … mung jir …
yaksa têmahan krora sru manaut ,
yitna sang narpatmaja.
Maknanya :
grag-grag suara kaki kuda melangkah ,
kuda meringkik galak ,
silih berganti memekakkan ,
dengan sangat sang sudarsana (teladan) ,
menarik tali kendali masuk ,
langit-langit mulut kuda ,
meringkik seakan mengeluarkan darah ,
seperti mata air yang memancar dan mengalir ,
mung jir … mung jir … mung jir …
raksasa lalu berteriak keras dan menerkam ,
waspada sang putra raja.
Ada-ada Budhalan Mataraman
Énjing bidhal gumuruh ,
saking nagri Wiratha ,
kèhing kang balakoswa ,
abra busananira ,
lir surya wêdalira ,
saka ing jalanidhi ,
arsa madhangi jagad ,
duk mungub mungub anèng ,
anèng pucaking wukir ,
mêrbabak bang sumirat ,
kênèng soroting surya ,
mèga lan gunung gunung.
Maknanya :
saat pagi berangkat dengan suara gemuruh ,
dari kerajaan Wiratha ,
banyaknya bala tentara ,
gemerlap pakaian perangnya ,
keluarnya seperti matahari terbit ,
dari samudra ,
hendak menerangi jagad raya ,
seperti mata air menyembur ketika berada ,
berada di puncak gunung ,
bersorot merah menyala ,
terkena cahaya matahari ,
awan dan gunung-gunung.
Keterangan :
Sekar Salyarini ini menggambarkan berangkatnya barisan Pandawa ,
dari kerajaan Wiratha menuju padang Kurusetra menjelang Bharatayuddha.
Ada-ada Mataraman [1]
Rikat lampahireng rata ,
tan antara praptèng sukuning arga ,
éram tumingaling ,
pakuwon asriné dhêndhêng saéngga praja ,
umung kang pradangga ,
busêkan kang janma.
Maknanya :
Cepat lajunya kereta ,
tak berapa lama sampai di kaki gunung ,
mengherankan apa yg terlihat ,
indahnya pesanggarahan (pondok) tidak ubahnya seperti keraton ,
ramai suara gamelan ,
berjubel (banyak sekali) orang di sana
Ada-ada Mataraman [2]
Rasêksa prayitna anggrong krura wiroda ,
bêgor swara gurnita ,
samya sikêp sanjata ,
samarga girang-girang ,
mintonkên krodanira.
Maknanya :
Raksasa waspada berteriak keras amat galak (krura = wiroda) ,
seakan suara guntur bergemuruh ,
semua bersiap dengan senjata ,
sepanjang jalan bergembira ,
mempertontonkan watak mereka.
Ada-ada Mataraman [3]
Ènjing nêmbang têngara ,
gumuruh bidhaling wadya
sadaya samya samapta ,
abra busananira ,
samya sikêp sanjata ,
tumbak kêris pêdang ,
lan bandhèra warna-warna.
Maknanya :
di waktu pagi membunyikan tanda ,
bergemuruh suara para prajurit ketika berangkat ,
semua bersiap siaga ,
berkilauan pakaian perangnya ,
semua memegang senjata ,
tombak , keris , pedang ,
dan bendera beraneka warna.
Ada-ada Mataraman Jugag
Ridhu mawor , mangawur-awur wurahan ,
têngaraning ajurit ,
gong maguruh gangsa ,
têtêg kaya butula ,
wor panjriting turangga èshti ,
rêkatak ingkang ,
dwaja lêlayu sêbit.
Maknanya :
Debu bercampur angin ,
bersebaran bagai badai ,
pertanda untuk berperang ,
suara gong gamelan bergemuruh ,
ditabuh seakan tembuslah (ke sisi lain gamelan) ,
bercampur dengan jeritan kuda dan gajah ,
suaranya kayu patah ,
bendera lusuh robek.
Suluk Pathêt Kêdu
Myat langêning kalangyan ,
aglar pandam muncar ,
tinon lir kêkonang ,
surêm soroting tan padhang ,
kasor lan pajaring ,
purnamèng gêgana ,
dhasaré mangsa katiga ,
ima anawêng ing ujung ancala ,
asênên karya wigêna ,
miwah isining wana ,
wrêksa gung tinunu.
Maknanya :
Melihat indahnya tempat yg disukai ,
bertebaran suluh (dilah) menyala ,
terlihat seperti cahaya kunang-kunang ,
sinarnya suram tidaklah terang ,
kalah dengan sinar yang dipancarkan ,
oleh purnama di angkasa ,
karena memang musim kemarau ,
(mangsa katiga antara 22 Juni – 18 September) awan menutupi puncak gunung ,
bersorot menyedihkan ,
juga isi hutan ,
pohon besar terbakar.
Suluk Pathêt Lasêm
Dèning utamaning nata ,
bêrbudi bawa laksana ,
liré bêrbudi mangkana ,
lila lêgawa ing driya ,
agung dènnya paring dêdana ,
anggêganjar sabên dina ,
liré kang bawa laksana ,
anêtêpi pangandika.
Maksudnya :
Yang disebut hal-hal utama seorang raja ,
berbudi luhur , berwibawa dalam tindakan ,
contohnya berbudi luhur adalah ,
rela dan berbesar hati ,
banyak sumbangan yang diberikannya ,
memberi ganjaran setiap hari ,
contohnya berwibawa dalam tindakan ,
melaksanakan apa yg telah diucapkannya.
Suluk Pathêt Lindur
Nêmbang têngara mundur ,
sawadyané nêdya kondur ,
marang jroning puraya ,
cèlèng kukila kang katrajang gingsir ,
samya amangingkis ring ron karuwah ,
sangsaya sangêt palayuna bala.
Maknanya :
Membunyikan tanda -untuk- mundur ,
semua prajurit hendak kembali ,
ke dalam keraton.
celeng (babi hutan) dan burung tertabrak segera menjauh ,
semua bersembunyi didaun-daun tersibak ,
semakin cepat larinya para prajurit.
Suluk Pathêt Nêm Agêng
Lêng lêng ramya nikang sasangka kumênyar ,
mangrêngga rum ning puri ,
mangkin ta pasiring ,
halêp ikang umah mas ,
lwir murub ing langit ,
têkwan sarwa manik ,
tawingnya sinawung ,
saksat sêkar ning suji ,
ungwan Banuwati yanamrêm mwang nata Duryudana.
Maknanya :
Indah mempesona cahaya rembulan yang terpancar ,
menghias elok di keraton ,
membuat semakin tiada bandingnya ,
keindahan rumah kencana (pantisari) itu ,
seakan bersinar menyala di langit ,
apalagi oleh bermacam permata (manikam) ,
yang berlapis pada tirainya ,
bagaikan kembang dirangkai (dironce) ,
itulah tempat Dewi Banowati bercengkrama dengan Prabu Duryudana.
Suluk Budhalan
enjing bidhal gumuruh
saking jroning praja
gunging kang bala kuswa
abra busananira lir surya wedalira
saking jaladri arsa madhangi jagad
duk mungup-mungup aneng
sakpucuking wukir
marbabak bang sumirat
keneng soroting surya
mega lan gunung-gunung
Imajiner Nuswantoro