SULUK SULUK PEDHALANGAN
JAWA KUNO DARI KAKAWIN BHARATAYUDHA DAN RAMAYANA KARYA EMPU SEDAH DAN EMPU PANULUH JAMAN PRABU SRI AJI JAYABHAYA MBUMI MAMENANG KADHIRI (SERI : 2 of 6)
SULUK SULUK DIGUNAKAN PADA PATHÊT NEM
7
ADA ADA GIRISA
Kukusing dupa kumêlun,
ngêningkên tyas sang apêkik,
kawêngku sagung jajahan,
nanging sangêt angikibi,
sang Rêsi Kanèkaputra,
kang anjlog saking wiyati.
Kagyat ri sang kapirangu,
pinêngkul kinêmpit-kêmpit,
dhuh sang rêtnaning bawana,
ya ki tukang walang-ati,
ya ki tukang ngênês ing tyas,
ya ki tukang kudu gêring.
Asap dupa bergulung pelahan membumbung, sang ksatrya rupawan bersemedi (mengheningkan cipta dan rasa), seluruh wilayah dalam rengkuhan, namun sangatlah tidak sewajarnya, Sang Resi Kanekaputra (Bathara Narada), tiba-tiba turun dari langit. Terkejut sang ksatrya yang hatinya tengah dalam kebimbangan, dirangkul erat-erat, dhuh sang permata jagad,
ya inilah yang membuat kawatir,
ya inilah yang membuat hati bersedih,
ya inilah yang membuat sakit diri sendiri.
Keterangan :
Dua bait (rong pada) tembang Kinanthi di atas, menceritakan tentang Rama Wijaya sedang tengah bersemedi.
8
ADA ADA GIRISI
Mangalad-alad dahana,
sumundhul marang akasa,
kukusing dupa ngambara,
umêsat mring antariksa,
pan sigra Sri Naranata,
sêdhakep saluku juga,
amêpêt babahan nawa,
ngêningkên pancadriya,
sirna sagung kang rasa,
sajuga sinidhikara,
maminta sihing Jawata.
Api berkobar-kobar, seakan menyentuh sampai angkasa, asap dupa bergulung-gulung membumbung, dengan cepat menuju ke angkasa, lalu segera Sri Naranata (Sang Raja), bersemedi menyatukan kedua-kaki, menutup sembilan lubang hawa (ada pada diri manusia), mendiamkan semua gerak (aktifitas) lima indra, sirna semua rasa (rasa panca indera), terpusatkan pada satu doa, memohon belas kasih Dewata.
Keterangan :
Sembilan lubang hawa yang ada pada manusia adalah, ubun-ubun, dua mata, dua telinga, dua lubang hidung, mulut, kemaluan dan dubur.
Panca indra adalah telinga, mata, lidah , hidung, perasa.
ADA ADA JANGKEP SLENDRO NEM
Tan samar pamoring suksma,
sinuksmaya winahya ing ngasêpi,
sinimpên têlênging kalbu,
pambukaning warana,
tarlèn saking liyêp layaping aluyup,
pindha pêsating supêna,
sumusuping rasa jati.
Tak ragu-ragu dengan menyatunya Sang Suksma, dihayati dan dinyatakan disaat hening (sunyi), disimpan dalam lubuk hati. Pembuka tabir penghalang itu, tiada lain dari keadaan antara tidur (lupa) dan sadar (ingat), seperti masuk ke alam mimpi, hadirnya rasa yg sejati.
Keterangan :
Ada-ada di atas adalah tembang pangkur, petikan dari Serat Wedhatama bait ke 13, (masih dipertanyakan tentang pengarang yg sesungguhnya, R. Ng. Ronggowarsito ataukah KGPAA. Mangkunegara IV).
SULUK PATHÊT NEM JUGAG
Hanjrah ingkang puspita rum,
kasiliring samirana mrik,
sêkar gadhung kongas gandanya,
mawèh raras rênaning driya.
Harumnya bunga menyebar, wanginya terbawa hembusan angin, kembang gadhung semerbak baunya, membuat hati amatlah senang.
SENDON PANANGGALAN
Siyang tan para ratri,
amung cipta pukulun,
tan ana liyan kaèksi,
mila katur kang cundhamanik,
prasasat ragêng ulun kang sumêmbah,
munggwing padanta prabu,
mwang kagungan singsim,
sasat sampun prapti,
katon asta pukulun,
wulaten Narpati,
rama dèwaningsun.
Siang ataupun malam, hanyalah memikirkan paduka (Dewata), tiada lain yang terlihat, maka hamba persembahkan cundhamanik (permata paling indah), seakan-akan badan hamba-lah yang menyembah, berada di kaki raja, juga yang memiliki cincin, seakan sudah tiba, nampak tangan paduka (Dewata), lihatlah raja, ayah dewa hamba.
SENDON TLUTUR PATHÊT NEM
Hadap para hapsari,
tinonton sang dwija,
kadya nggéwor jiwa,
kagagas ing tyas,
dahat kèwraning karyanira,
datanpa antuk samya,
myat rêngganing prabata,
roning kadhêp kumêlap,
pindha pangawéné sang dwija,
lunging gadhung malêngkung,
katiyup ing maruta manda.
Dihadap para bidadari, dilihat sang pandhita, seakan membuat perasaan bercampur aduk, terasakan dalam hati, sangat kesulitan dengan apa yg musti dikerjakan, tiada mampu semuanya, melihat hiasan-hiasan gunung, dedaunan bergerak-gerak (memantulkan cahaya), seperti lambaian tangan sang Pandhita, batang pohon gadhung tertunduk, tertiup oleh semilirnya angin.
SENDON KLOLORAN
Galak ulat kadi thathit abarung,
kang pamulu, alus manis mawèh kung,
sêmbada kang adêdêg mandarangkung,
agorèh pantês dadya malatkung.
Tampak galak seperti kilat menyambar,
raut wajahnya, namun halus dan manis menyenangkan (tutur katanya), seimbang perawakan yang tinggi semampai, membingungkan, patut menimbulkan rasa kasih yang melihat.
ADA ADA HASTAKUWALA ALIT
Mundhur sang rêkyana patih,
undang mring pra wadya bala sawéga,
umyung swaranipun bêndé bèri,
gubar gurnang kalawan,
puksur tambur suling,
pêpandèn tunggul daludag,
bandhèra mwah kakandha mawarna warna,
pindha jaladiyan asri kawuryan.
Mundurlah sang senapati (raden patih), lalu memanggil para bala tentara agar bersiap siaga, ramai suara bende dan gong, gubar, gurnang, juga puksur, tambur, suling, berbagai umbul-umbul, juga berbagai bentuk bendera berwarna-warni, terlihat indah bagai samudra.
ADA ADA HASTAKUWALA AGENG
Grag-grag andhêmaning kang,
jaran mrik magalak,
gênti manitih pamêkak ira,
ri sang sudarsana dahat,
kêndhali rangah manjing,
lak-lakané kuda ngrik mijil rah,
kadya tuk sumarambah,
mung jir … mung jir … mung jir …
yaksa têmahan krora sru manaut,
yitna sang narpatmaja.
grag-grag suara kaki kuda melangkah, kuda meringkik galak, silih berganti memekakkan, dengan sangat sang sudarsana (teladan), menarik tali kendali masuk, langit-langit mulut kuda, meringkik seakan mengeluarkan darah, seperti mata air yg memancar dan mengalir, mung jir … mung jir … mung jir …raksasa lalu berteriak keras dan menerkam, waspada sang putra raja.
ADA ADA BUDHALAN MATARAMAN
Énjing bidhal gumuruh,
saking nagri Wiratha,
kèhing kang balakoswa,
abra busananira,
lir surya wêdalira,
saka ing jalanidhi,
arsa madhangi jagad,
duk mungub mungub anèng,
anèng pucaking wukir,
mêrbabak bang sumirat,
kênèng soroting surya,
mèga lan gunung gunung.
Saat pagi berangkat dengan suara gemuruh, dari kerajaan Wiratha, banyaknya bala tentara, gemerlap pakaian perangnya, keluarnya seperti matahari terbit, dari samudra, hendak menerangi jagad raya, seperti mata air yang menyembur ketika berada, berada di puncak gunung, bersorot merah menyala, terkena cahaya matahari, awan dan gunung-gunung.
Keterangan :
Sekar Salyarini ini menggambarkan berangkatnya barisan Pandawa, dari kerajaan Wiratha menuju padang Kurusetra menjelang Bharatayuddha.
1
ADA ADA MATARAMAN
Rikat lampahireng rata,
tan antara praptèng sukuning arga,
éram tumingaling,
pakuwon asriné dhêndhêng saéngga praja,
umung kang pradangga,
busêkan kang janma.
Cepat lajunya kereta, tak berapa lama sampai di kaki gunung, mengherankan apa yang terlihat, indahnya pesanggarahan (pondok) tidak ubahnya seperti keraton, ramai suara gamelan, berjubel (banyak sekali) orang di sana.
2
ADA ADA MATARAMAN
Rasêksa prayitna anggrong krura wiroda,
bêgor swara gurnita,
samya sikêp sanjata,
samarga girang-girang,
mintonkên krodanira.
Raksasa waspada berteriak keras amat galak (krura = wiroda), seakan suara guntur bergemuruh, semua bersiap dengan senjata, sepanjang jalan bergembira, mempertontonkan watak mereka.
3
ADA ADA MATARAMAN
Ènjing nêmbang têngara,
gumuruh bidhaling wadya
sadaya samya samapta,
abra busananira,
samya sikêp sanjata,
tumbak kêris pêdang ,
lan bandhèra warna-warna.
Di waktu pagi membunyikan tanda, bergemuruh suara para prajurit ketika berangkat, semua bersiap siaga, berkilauan pakaian perangnya, semua memegang senjata, tombak, keris, pedang dan bendera yang beraneka warna.
ADA ADA MATARAMAN JUGAG
Ridhu mawor,
mangawur-awur wurahan,
têngaraning ajurit ,
gong maguruh gangsa,
têtêg kaya butula,
wor panjriting turangga èshti,
rêkatak ingkang,
dwaja lêlayu sêbit.
Debu bercampur angin, bersebaran, bagai-badai, pertanda untuk berperang, suara gong gamelan bergemuruh, ditabuh seakan tembuslah (ke sisi lain gamelan), bercampur dengan jeritan kuda dan gajah, suaranya kayu patah bendera lusuh robek.
SULUK PATHÊT KEDU
Myat langêning kalangyan,
aglar pandam muncar,
tinon lir kêkonang,
surêm soroting tan padhang,
kasor lan pajaring,
purnamèng gêgana,
dhasaré mangsa katiga,
ima anawêng ing ujung ancala,
asênên karya wigêna,
miwah isining wana,
wrêksa gung tinunu.
Melihat indahnya tempat yang disukai, bertebaran suluh (dilah) menyala, terlihat seperti cahaya kunang-kunang, sinarnya suram tidaklah terang, kalah dengan sinar yang dipancarkan, oleh purnama di angkasa, karena memang musim kemarau, (mangsa katiga antara 22 Juni–18 September) awan yang menutupi puncak gunung, bersorot menyedihkan, juga isi hutan, pohon besar terbakar.
SULUK PATHÊT LASEM
Dèning utamaning nata,
bêrbudi bawa laksana,
liré bêrbudi mangkana,
lila lêgawa ing driya,
agung dènnya paring dêdana,
anggêganjar sabên dina,
liré kang bawa laksana,
anêtêpi pangandika.
Yang disebut hal-hal utama seorang raja, berbudi luhur, berwibawa dalam tindakan, contohnya berbudi luhur adalah, rela dan berbesar hati, banyak sumbangan yang diberikannya, memberi ganjaran setiap hari, contohnya berwibawa dalam tindakan, melaksanakan apa yang telah diucapkannya.
SULUK PATHÊT LUNDUR
Nêmbang têngara mundur,
sawadyané nêdya kondur,
marang jroning puraya,
cèlèng kukila kang katrajang gingsir ,
samya amangingkis ring ron karuwah ,
sangsaya sangêt palayuna bala.
Membunyikan tanda untuk mundur, semua prajurit hendak kembali, ke dalam keraton, celeng (babi hutan) dan burung yang tertabrak segera menjauh, semua yang.bersembunyi didaun-daun tersibak, semakin cepat larinya para prajurit.