SULUK SULUK PEDHALANGAN
JAWA KUNO CUPLIKAN DARI KAKAWIN BHARATAYUDHA DAN RAMAYANA KARYA EMPU SEDAH DAN EMPU PANULUH JAMAN PRABU SRI AJI JAYABHAYA MBUMI MAMENANG KADHIRI (SERI : 1 of 6)
Suluk berbahasa Jawa Kuno pada umumnya diambil dari Kakawin Bharatayudha, karya Empu Sedah dan Empu Panuluh di jaman Prabu Jayabhaya (Mbumi Mamenang Kadhiri),
dan ada juga yang diambil dari Kakawin Ramayana.
Suluk pedhalangan dapat dipersamakan dengan puisi atau sajak.
Kata-kata halus dan indah, dirangkai dengan persamaan, kemiripan pada suku-suku kata, atau persamaan vocal dan diucapkan dengan cara dilagukan.
Suluk berasal dari kata :
SU = indah, baik, lebih, utama, dan.
LUK = lekuk, suara, maka suluk bisa diartikan sebagai : suara yang indah, karena menyuarakan syair (tembang, sekar) dengan nada yang berlekuk, dengan nada yang begitu rendah namun kemudian meninggi dan sebaliknya.
Suluk berbahasa Jawa Kuno pada umumnya diambil dari Kakawin Bharatayudha, karya Empu Sedah dan Empu Panuluh di jaman Prabu Jayabhaya (Mbumi Mamenang Kadhiri),
dan ada juga yang diambil dari Kakawin Ramayana. Karenanya ada yang mengartikan suluk sebagai puji,
mengingat seloka dalam kakawin bersifat doa, puja dan pujian.
Suluk dipergunakan untuk memberi penggambaran suasana sebuah adegan, atau saat pergantian dari sebuah pathêt (dapat diartikan sebagai : babak, bab).
Menurut pengggunaannya suluk terbagi menjadi :
1. Pathêtan, digunakan pada suasana yg tenang, damai.
2. Sendon , digunakan pada suasana sedih, trenyuh, haru.
3. Ada-ada, digunakan pada suasana ramai, menakutkan.
4. Grêgêt Saut, digunakan pada saat terkejut, marah.
Meski ada beberapa gagrag pagelaran ringgit wacucal (gaya pementasan wayang kulit), yaitu gaya Surakarta (Solo), gaya Yogya, gaya Banyumas dan gaya Jawa Timur, dapat dibedakan dari caturan (bahasa), sabet (gerakan wayang oleh Dhalang), karawitan (iringin musik tradisional), termasuk juga suluk.
Namun masing-masing gagrag mempunyai aturan (waton) baku,
termasuk juga tentang penggunaan suluk satu dan lainnya.
Bisa saja ada suluk dalam Pathêt Sanga, juga luwes (pantas) dipergunakan pada Pathêt Nêm atau Pathêt Manyura, ataupun sebaliknya, tergantung pada tokoh wayang tengah ditampilkan, ataupun suasana, adegan, pada pathêt tersebut.
Suluk adalah salah satu wahana bagi Sang Dhalang, untuk mempertunjukkan kemampuan dan penguasaannya dibabakan sastra dan swara.
SULUK SULUK DIGUNAKAN PADA PATHÊT NEM
1
SULUK PATHÊT NEM AGENG
Lêng lêng ramya nikang sasangka kumênyar,
mangrêngga rum ning puri,
mangkin ta pasiring,
halêp ikang umah mas,
lwir murub ing langit,
têkwan sarwa manik,
tawingnya sinawung,
saksat sêkar ning suji,
ungwan Banuwati yanamrêm mwang nata Duryudana.
Indah mempesona cahaya rembulan yang terpancar,
menghias elok di keraton,
membuat semakin tiada bandingnya,
keindahan rumah kencana (pantisari) itu, seakan-bersinar menyala di langit, apalagi oleh bermacam permata (manikam), berlapis pada tirainya,
bagaikan kembang yang dirangkai (dironce), Itulah tempat Dewi Banowati bercengkrama dengan Prabu Duryudana.
Keterangan :
Tembang (Sekar) di atas disebut Sardulawikridita (Bermain macan galak), menggambarkan keindahan keraton Hastina tengah malam saat bulan purnama.
2
SULUK PATHÊT NEM AGENG
Gwan (unggwan) sêmbah niréng hulun,
kapurba risang murbèngrat,
yéka kang asung mring wadu,
mawèh boga sawêgung,
masih ring dêlahan,
gwan (unggwan) kanang amujwèngwang,
ring jêng nataningrat,
dutèngrat hutama manggiha nugraha,
tarlèn siswa sagotra kang huwus minulya.
Tempat menyembah sirnanya keakuan, berada dalam kekuasaan Sang Penguasa Jagad, ialah pemberi pada abdi (hamba), memberi makan (kehidupan) pada semua, mengasihi sampai akherat.
Adalah tempat hamba memuja, pada Yang Luhur Raja yg mengatur dunia, utusan di bumi utama semoga mendapat nugraha (berkah), tiada lain semua murid sudah mendapat kemuliaan.
3
SULUK PATHÊT NEM AGENG
Myat jroning wardaya ngrumpaka kakandha,
nujwèng ari sajuga,
Srinata suméwa lênggah dampar dênta,
ing sitinggil binatara,
ingadhêp punggawa ingajap pra kênya,
rungkêp ing paséwakan,
tintrim kang suméwa,
samya anilingakên pangandikaning nata.
Melihat dalamnya hati keinginan menggubah cerita, pada suatu hari,
Sang Raja hadir duduk di singgasana gading (maksudnya emas), di tempat lebih tinggi bagai dewa, dihadap abdi kerajaan dikelilingi para gadis, penuh sesak di balai pertemuan, menghadap merasa segan, semua memperhatikan ucapan sang raja.
4
SULUK PATHÊT NEM AGENG
Sri tinon ing paséwakan,
busana manéka warna,
sèbak puspitèng udyana,
myang panjrahing sarwa rukma,
rênggèng manik narawata,
abra prabanya sumirat,
kênyaring téja lêliwêran,
lir kilat sisiring thathit,
wimbuh gêganda mrik minging,
katiyuping maruta manda,
saparan mangambar kongas.
Tampak indah di bangsal (tempat menghadap raja),
pakaian beraneka warna,
semerbak wangi bunga bagai taman,
juga bertebaran hiasan serba emas,
hiasan permata dimana-mana,
gemerlap berkilauan cahayanya,
berpendar-pendar pantulan sinarnya,
seperti kilat menyambar-nyambar,
ditambah lagi bebauan tajam menusuk,
tertiup oleh angin sepoi-sepoi,
dimana-mana baunya tercium.
5
SULUK PATHÊT NEM AGENG
Nahanta Sri Narèndra,
têdhak siniwaka ing sitinggil,
sigra lênggah ing dampar kêncana,
ingkang kapipit,
pinatik mawa rêtna,
sêsèmèkanira ingkang babut prangwêdani,
rêp tidhêm pêrmanêm tan ana sabawané,
walang myang awisik,
kang kapyarsa mung swarané,
abdi kriya gêndhing myang (masar ingkang),
samya nambut kardi,
saya amimbuhi asri sênêng jroning panangkilan, sang Nata alon manabda.
Begitulah, Sang raja, hadir dihadap di tempat yang tinggi, segera duduk di kursi emas, yang disisi-sisinya, dihiasi dengan batu permata, pelapis tempat duduknya adalah permadani, sunyi senyap tiada sedikitpun suaranya, belalang dan binatang malam yang berbisik, terdengar hanyalah suaranya, kawula bagian musik (karawitan) dan kawula sedang mengerjakan tugas, semakin menambah indah menyenangkan di dalam bangsal pertemuan, sang raja pelahan bersabda.
6
SULUK PATHÊT NEM AGENG
Hyang Girinata nujwèng ri sajuga,
duk samana suméwa,
bathari-bathara ngampil upacara,
ingajap putri swarga,
andêr samya sêba,
punggawa jawata rumahat ngantu sabda,
dangu tan ngandika,
nihan wijiling sabda.
Hyang Girinata (Bathara Guru) pada suatu hari, ketika itu berada dipertemuan, dewa dewi ikut serta dalam upacara, diharap para putri khayangan. Merata semua yang hadir menghadap, prajurit, dewata, menunggu-nunggu ucapan (sabda), Hyang Girinata lama tiada berkata, seakan tertahan keluarnya kata-kata.
Keterangan :
Jêjêr Kahyangan Jonggring Salaka.
1
SULUK PATHÊT NEM WANTAH
Dahat sri dinulu rêrêngganing puri,
ing gupit mandragini,
yata pramèswari,
nanggapi konduring raka,
nata sang katong.
Sungguh indah dilihat hiasan-hiasan keraton, di ruang tempat tidur, sesaat sang permaisuri, menyambut kepulangan kakanda, menghaturkan sembah kepada sang raja.
2
SULUK PATHÊT NEM WANTAH
Prandéné kang wus sampurna,
ing pangawruh tan samar woring dhiri,
kang ngalingi wus kadulu,
ngéla tan kalamatan,
wruh ing wrana pambukané,
tan kaliru jro liyêp layap karasa,
saking prana pranawaning.
Meskipun begitu sudah sempurna, dalam pengetahuan (kebathinan) tak ragu menyatunya diri, yang menghalangi sudah terlihat, jelas tidaklah samar-samar, tahu akan tirai pembukanya, tidak salah dan dapat merasakan dalam keadaan antara tidur dan sadar, dari hati yang telah mendapat penerangan (pencerahan).
1
ADA ADA GIRISA
Lêngêng gati nikang hawan sabha-sabha,
nikang Hastina.
samantara têkèng têgal Kuru,
nararya Krêsna laku,
sirang Parasurama,
Kanwa, Janaka adulur Narada,
kapanggih irikang têgal,
milu ri karya sang Bhupati.
Indah menyenangkan keadaan jalan bangsal pertemuan keraton, menuju Hastina. Sementara sesampainya di tanah lapang Kuru (Tegal Kuru), perjalanan Prabu Kresna, Sang Parasurama (Resi Parasurama atau Ramabargawa), Resi Kanwa, Prabu Janaka (raja di Mantili) bersama Bathara Narada, bertemu di tanah lapang Kuru, ikut membantu tugas sang Prabu Kresna.
Keterangan :
Tembang di atas menceritakan tentang perjalanan Prabu Kresna menuju Kraton Hastina, ketika menjadi duta pamungkas Pandawa. Untuk meminta hak Pandawa atas separuh kerajaan Hastina pada Prabu Duryudana. Di tegal (ara-ara) Kuru, Prabu Kresna dirawuhi Resi Parasurama, Resi Kanwa, Prabu Janaka dan Bathara Narada, berniat membantu Prabu Kresna.
2
ADA ADA GIRISA
Aglar ingkang samya sèba,
pindha robing kang samodra,
abra busananing wadya,
pindha panjrahing puspita,
têtindhihing pra prawira,
rêkyana patih sudira,
tidhêm kang samya suméwa,
rumahab nilingkên sabda
saiyêg saêka praya,
siyaga ngayahi karya,
pakaryan ayahan praja.
Tersebar merata semua yang menghadap, seperti samudra tengah pasang, gemerlap pakaian perang para prajurit, bagai bunga-bunga bertebaran, pemimpin para prajurit, Raden patih yang pemberani. Senyap semua yang hadir menghadap, dengan perhatian mendengarkan ucapan (perintah), satu pemikiran, satu tujuan, berniat, bersiap melaksanakan tugas, pekerjaan wajib untuk negara.
3
ADA ADA GIRISA
Umyang swaraning wadya,
wus samapta munya,
kêndhang gong bèri arêbut papan
ing sajuru-juru,
tan ana liru prênah,
rêkyana patih mangka cucuking,
pra wadya kuswa,
risang Wrêsniwira mahambêg sudira,
prawira tumangguh.
Ramai suara bala tentara, sudah siap dibunyikan, kendhang, gong, beri, silih berganti, pada saat-saatnya, tidak ada yang salah waktu (giliran), Raden Patih yang berada di paling depan, dari para prajurit, adalah kesatria dari bangsa Wresni yang berwatak pemberani, perwira tangguh.
4
ADA ADA GIRISA
Lagi èca wawan sabda,
horêg kang sumiwa,
gègèring pasèwakan,
kathah ingkang narka,
wontên dirada mêta,
pêdhot saking wantilan,
sawênèh anarka,
kuda tilar pandêngan,
glis nindya mantri aniti priksa,
darunaning gati,
dupi wus uninging gati,
gya sowan ngarsa éndra.
Sedang enak-enak bertukar pembicaraan, geger semua yang hadir, ribut di bangsal pertemuan, banyak menduga, ada gajah mengamuk, lepas dari ikatan, sebagian lain mengira, kuda lari dari pemeliharanya, segera petinggi mantri memeriksa, sebab yang sebenarnya, setelah mengetahui penyebabnya segera menghadap pada sang raja.
5
ADA ADA GIRISA
Tandhang Sri Baladèwa,
nanggalanira pinusti ing asta,
swandana umangsah,
praptaning rananggana umiyat yitna,
krura sru wirodra,
kyai patih Pancatnyana,
umangsah pêtuk samya wahana dwipangga,
ngunda dhêndha.
Prabu Baladewa bertindak, Senjata Nenggala-nya dalam genggaman tangan, bersiap untuk berperang, tiba di medan peperangan melihat dengan waspada, berseru dengan lantang dan galak, kyai patih Pancatnyana (Patih dari Prabu Bomanarakasura), bertemu berhadapan dan sama-sama menaiki gajah, saling sesumbar (menantang lawan).
6
ADA ADA GIRISA
Yogya malih kinarya palupi,
Suryaputra Narpati Ngawangga,
lan Pandhawa tur kadangé,
lyan yayah tunggil ibu,
suwitèng Sri Kurupati,
anèng nêgri Hastina,
kinarya gul-agul,
Manggala golonganing prang,
Bratayudha ingadêgkên Sènapati,
Ngalaga ing Kurawa.
Juga baik sebagai teladan, Suryaputra (putra Bathara Surya = Adipati Karna) Raja Ngawangga, dan Pandhawa adalah saudaranya, lain ayah namun satu ibu. Mengabdikan diri pada Sri Kurupati (Prabu Duryudana), di kerajaan Hastina, sebagai yang diunggulkan (dijagokan), pemimpin golongan dalam perang Bharatayudha, diangkat sebagai panglima perang, dalam golongan/bolo Kurawa.