SASTRA JAWA
Sastra menurut bahasa Sansekerta (Ḉastra) yang artinya tulis. Secara istilah sastra Jawa adalah segala bentuk pemikiran yang dicurahkan dalam bentuk tulisan sebagai medianya dengan menggunakan bahasa Jawa.
Sastra Jawa secara global bisa dibagi menjadi dua kategori yaitu yang ditulis dalam bentuk prosa atau puisi. Dalam bentuk prosa biasanya disebut gancaran dan dalam bentuk puisi biasa disebut dengan istilah tembang. Sebagian besar karya sastra Jawa ditulis dalam bentuk tembang mulai dari awal bahkan sampai saat ini.
Jadi, dapat disimpulkan bahwa suatu karya akan bernilai karya sastra jika sudah ditulis dan dibukukan. Hal ini disampaikan oleh Suparta Brata.
Wujud sastra Jawa, dibedakan menjadi dua :
1.Prosa (gancaran), contohnya dalam bentuk novel, cerita cekak (cerkak), cerita gambar (cergam).
2.Puisi (tembang), contohnya dalam bentuk lirik, geguritan, kidung, kakawin.
Selain itu, karena sastra berbicara tentang manusia dan kemanusiaan, maka sastra juga memuat seluruh aspek hidup manusia.
Sejarah Sastra Jawa dimulai dengan sebuah prasasti yang ditemukan di kawasan Sukabumi (Sukobumi), Pare, Kediri Jawa Timur. Prasasti yang biasa dinamakan dengan nama Prasasti Sukabumi ini bertarikh 25 Maret tahun 804 Masehi. Intinya ditulis dalam bahasa Jawa Kuna.
Sesudah prasasti Sukabumi, ditemukan prasasti lainnya dari tahun 856 M yang berisikan sebuah sajak yang dinamakan kakawin. Kakawin yang tidak komplit ini adalah sajak tertua dalam bahasa Jawa (Kuna).
Biasanya sejarah sastra Jawa dibagi dalam empat masa :
1. Sastra Jawa Kuna
2. Sastra Jawa Tengahan
3. Sastra Jawa Baru
4. Sastra Jawa Modern
Terdapat pula kategori Sastra Jawa-Bali, yang menjadi bertambah sempurna dari Sastra Jawa Tengahan. Selain itu, berada pula Sastra Jawa-Lombok, Sastra Jawa-Sunda, Sastra Jawa-Madura, dan Sastra Jawa-Palembang.
Dari semua sastra tradisional Nusantara, sastra Jawa adalah yang paling menjadi bertambah sempurna dan paling banyak tersimpan karya sastranya. Tetapi sesudah proklamasi RI, tahun 1945 sastra Jawa lebih kurang dianaktirikan karena di Negara Kesatuan RI, kesatuan yang diutamakan.
Bahasa Jawa pertama-tama ditulis dalam aksara turunan aksara Pallawa yang berasal dari India Selatan. Aksara ini yang dijadikan cikal bakal aksara Jawa modern atau Hanacaraka yang masih digunakan hingga sekarang. Dengan menjadi bertambah sempurnanya agama Islam pada masa zaman ke-15 dan ke-16, huruf Arab juga digunakan untuk menulis bahasa Jawa; huruf ini dinamakan dengan nama huruf pegon. Ketika bangsa Eropa menjajah Indonesia, termasuk Jawa, abjad Latin pun digunakan untuk menulis bahasa Jawa.
Dalam kategori sastra Jawa, sastra Jawa secara global mampu dibagi dijadikan dua kategori adalah yang ditulis dalam bentuk prosa atau puisi. Dalam bentuk prosa biasanya dinamakan gancaran dan dalam bentuk puisi biasa dinamakan dengan istilah tembang. Sebagian luhur karya sastra Jawa ditulis dalam bentuk tembang mulai dari awal bahkan hingga ketika ini. Untuk informasi bertambah lanjut silakan lihat artikel: Tembang dalam Sastra Jawa.
PERIBAHASA JAWA
Peribahasa Jawa merupakan suatu bentuk kearifan lokal budaya Jawa yang filosofis. Di dalam peribahasa, terdapat makna mendalam dari sebuah kalimat atau frasa, tidak sekadar dapat dipahami secara harfiah.
Contoh Paribasan (peribahasa) dan pepatah Jawa :
1. Nyolong pethek = tidak cocok dengan apa yang diharapkan.
2. Kepara kepere = tidak adil (berbagi).
3. Vriwis cawis= banyak bicara tapi cekatan dalam bekerja.
4. Keplok ora tombok = merasakan kesenangan tanpa keluar biaya.
5. Yitna yuwana, lena kena = yang hati-hati akanselamat, yang ceroboh akan celaka.
6. Busuk ketekuk, pinter keblinger = yang pintar dan yang bodoh sama-sams celaka.
7. Jalukan ora wewehan = mau minta tapi tak mau memberi.
8. Welas tanpa alis= karena saking dermawannya jadi sengsara sendiri (derma yang berlebihan tanpa mengukur kemampuan sendiri).
9. Kerot tanpa untu = kemauan banyak tetapi tidak punya kekuatan.
10. Anak polah bapa kepradah = orang tua yang selalu menuruti keinginan sang anak.
11. Nabok nyilih tangan = menyuruh orang untuk mencelakai orang lain.
12. Suduk gunting tatu loro = mendapat kesedihan rangkap.
13. Ora ganja ora unus = orangnya jelek, kelakuannya juga jelek.
14. Nututi layangan pedhot = berusaha mengembalikan situasi yang sudah semrawut.
15. Idu di dilatmaneh = mengingkari janji sendiri.
16. Ngubak ubak banyu bening = membuat keonaran di tempat yang damai.
17. Mban cindhe,mban siladan = pilih kasih (tidak adil).
18. Dudu berase di tempurake = memberi komentar tapi di luar permasalan yang sedang dibahas.
19. Adol lenga kari busike = yang membagi justru tidak kebagian jatah.
20. Ora mambu enthong irus= tidak kelihatan kalau bersaudara.
PURWAKANTI
Purwakanthi merupakan alunan bunyi yang sama pada beberapa kata dalam sastra Jawa dan Sunda. Terdapat dua macam purwakanthi yaitu purwakanthi swara dan purwakanthi sastra. Purwakanthi swara adalah persamaan bunyi, sementara purwakanthi sastra adalah persamaan huruf.
Pitutur dan ungkapan-ungkapan Jawa umumnya disampaikan secara ringkas, dengan padanan kata bersajak yang pas sehingga terkesan indah sekaligus mudah diingat yaitu :
PURWAKANTI GURU SWARA
Ana awan, ana pangan.
Ngalah nanging oleh.
Sing salah kudu seleh.
Becik ketitik ala ketara.
Sing weweh bakal pikoleh.
Adigang adigung adiguna.
Inggih-inggih ora kepanggih.
Ciri wanci lelai ginawa mati.
Desa mawa cara negara mawa tata.
Witing tresna jalaran seka kulina.
Giri lungsi, jalma tan kena ingina.
Yen menang, aja njur sewenang wenang.
Ana bungah, ana susah iku wis lumrah.
Sing gelem ngalah, bakal luhur wekasane.
Yen krasa enak, aja njur lali anak, lali bojo, lali kanca.
PURWAKANTI GURU SASTRA
Tata titi titig tatag, tanggung tertib
Aja dhemen memada, dhateng saphadhaning dumadi
Taberi nastiti lan ngati-ati, mesthi bakal dadi.
Wong jejodohan kudu ngelingi: babat,bibit,bobot,bebet
Ruruh,rereh,ririh ing wewarihipun, mrih reseping para muyarsi.
Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karya, tut wuri handayani
Tarti tata-tata, ate metu turut ratan, diutus tuku tahu tempe dhuwite kertas telung atus.
Tindak tanduk lan tutur kang kalantur, tamtu katula-tula katali, bakal kacatur,katutuh, kapatuh, pan dadi awon.
Sluman slumun slamet, salamun nyemplung kali plung, slulup slelep-slelep oleh slepi isi klobot, Njumbul bul klambine teles bles.
Kala kula kelas kalih, kula kilak kalo kalih kuli-kuli kula, kalo kula kéli, kali kilén kula, kalo kula kampul-kampul, kula kelap kelip kala-kala keling-keling
TEMBANG GENDING DAN KARAWITAN
Syair gending Jawa selalu terucap tembang-tembang yang dialunkan pesinden/seniwati maupun penggerong pada sebuah musik karawitan. Syair ini berbahasa Jawa dan bahasa Kawi yang unik dan mengandung pesan atau nasihat untuk hidup yang damai sejahtera di dunia ini. Syair-syair tiap gending berbeda-beda, mulai dari gending gedhe, ladrang, ketawang maupun tembang dolanan. Masing-masing mengandung makna dan tersendiri yang disampaikan penciptanya lewat syair tersebut.
TEMBANG GEDHE
Tembang gedhe jenisnya :
Lebdajiwa.
Kusumawicitra.
Sudiradraka.
Basanta.
Manggalagita.
Sukarini.
Nagabanda.
Kusumastuti.
Merakng.
Tebukasol.
Banjaransari.
Tepikawuri.
Pamularsih.
Bremarakrasa.
Madayanti.
Sudirwicitra.
Madurenta.
Kuswarini.
Sarapada.
Candrakusuma.
TEMBANG TENGAHAN
Tembang tengahan jenisnya :
Balabak.
Wirangrong.
Juru Demung.
Kuswaraga.
Palugon.
Pangajabsih.
Pranasmara.
Sardulakawekas.
Sarimulat.
Rarabentrok.
TEMBANG MACAPAT
Tembang Macapat juga sering disebut sekar Macapat, sekar Alit, atau sekar Dhagelan. Karsana H. Saputra dalam bukunya yang berjudul Sekar Macapat menyebutkan, macapat adalah suatu bentuk puisi Jawa yang menggunakan bahasa Jawa baru, diikat oleh persajakan yang meliputi guru gatra, guru wilangan, dan guru lagu. Jadi Sekar macapat atau tembang macapat dapat diartikan sebagai salah satu bentuk sekar (tembang) yang menggunakan aturan guru wilangan dan guru lagu yang sudah ditentukan. Masing-masing jenis tembang macapat memiliki jumlah gatra yang berbeda-beda dan untuk membedakan jenis sekar macapat antara yang satu dengan lainnya dapat dilihat dari jumlah gatra, guru lagu, dan guru wilangan.
Macapat adalah tembang atau puisi tradisional Jawa. Setiap bait macapat mempunyai baris kalimat yang disebut gatra, dan setiap gatra mempunyai sejumlah suku kata (guru wilangan) tertentu, dan berakhir pada bunyi sanjak akhir yang disebut guru lagu. Biasanya macapat diartikan sebagai maca papat-papat (membaca empat-empat), yaitu maksudnya cara membaca terjalin tiap empat suku kata. Namun ini bukan satu-satunya arti, karena pada praktiknya tidak semua tembang macapat bisa dinyanyikan empat-empat suku kata.
Tembang macapat ada 11 :
1. Maskumambang
2. Pocung
3. Gambuh
4. Megatruh
5. Mijil
6. Kinanthi
7. Asmaradana
8. Durma
9. Pangkur
10. Sinom
11. Dhandhanggula
Tembang macapat itu terdiri dari Guru Gatra, Guru wilangan, guru lagu, dan watak. Guru gatra adalah jumlah baris dalam tembang macapat. Guru wilangan adalah jumlah suku kata dalam tembang macapat. Guru lagu adalah jatuhnya suara di akhir baris tembang macapat.
PRANATACARA
Seorang pranatacara dalam sebuah acara resmi.
Pranatacara atau sering disebut pambyawara, pranata adicara, pranata titilaksana atau pranata laksitaning adicara adalah salah satu jenis pekerjaan yang berhubungan dengan suatu pertemuan atau acara dalam masyarakat Jawa. Pranatacara dalam bahasa Indonesia disebut pewara. Pranatacara merupakan pembawa acara dalam upacara adat Jawa seperti pernikahan (temanten), kematian (kesripahan), pertemuan (pepanggihan), perjamuan (pasamuan), pengajian (pengaosan), pentas, dan sebagainya.
Pranatacara merupakan pekerjaan yang membutuhkan keahlian khusus karena orang yang melakukan pekerjaan tersebut biasanya memahami dengan benar susunan suatu acara dengan menggunakan bahasa Jawa krama Inggil. Pranatacara lebih sering dihubungkan dengan upacara adat pengantin Jawa. Pranatacara harus pandai mengolah, merakit dan menyusun serta memperhalus kalimat bahasa yang bisa dimengerti orang bayak.
SERAT
Serat berisi tentang ajaran atau Piwulang dan pitutur kearah kebaikan dan kebajikan, tuntunan agung yang dapat dijadikan seabagai pedoman dan suri tauladan bagi manusia. Serat menganduing makna moralitas yang berkenaan dengan dengan etika hidup.
Serat Sastra Ganding diciptakan oleh Kanjeng Sultan Agung.
Serat Wulangreh merupakan karya sastra berbentuk tembang hasil buah karya Sri Susuhunan Pakubuwana IV.
Serat Wedhatama adalah sebuah karya sastra Jawa baru yang secara formal dinyatakan ditulis oleh Magkunegara IV.
Serat Wulang Estri merupakan karya sastra kelanjutan dari ajaran Paku Buwana IV yang ditujukan bagi putrinya, yaitu berupa ajaran berumah tangga.
Serat Wedaraga merupakan salah satu karya sastra berbentuk tembang macapat karangan R. Ng. Ranggawarsita.
Serat Nitisastra karya Raden Ngabehi Yasadipura II.
BABAD
Babad Giyanti
Babad berisi tentang sejarah lokal yang berhubungan dengan nama tempat, daerah, kerajaan maupun tokoh besar (historis). Babad bersifat lokal yang ditulis dengan cara pandang tradisional, sehingga sering dibumbui dengan berbagai hal yang bersifat pralogis atau bahkan bersifat fiktif dan simbolik. Babad bersifat istana centris karena pada umumnya ditulis pada lingkungan kraton dengan raja selaku penguasa daerah yang bersangkutan, atau lingkungn bangsawan yang lebih kecil.
Pada umumnya babad ditulis dengan tujuan :
a) Mencatat segala peristiwa, kejadian, atau pengalaman yang pernah terjadi pada masa lampau.
b) Untuk menjadi teladan yang baik agar dapat diambil manfaatnya.
c) Untuk memperkuat sakti raja (Sedyawati, ed. 2001: 267). Babad bersifat subjektif karena kebanyakan penulisnya berasal dari latar belakang, kecenderungan, dan pendiriannya yang ditentukan oleh pengalaman, situasi, dan kondisi hidupnya pada sebagai manusia sosial budaya pada masa dan masyarakat tertentu (Teeuw, 1988). Babad bersifat fragmentatif artinya bahwa fakta-fakta yang ditampilkan dalam babad tidaklah lengkap. Babad menekankan pada pengagungan leluhur maupun raja, yang menekankan pada pengukuhan legitimasi sebagai catatan sejarah bagi kepentingan penguasa dan keturunanya. Babad bersifat sugestif artinya bahwa babad dapat mempengaruhi pandangan seseorang.
Contoh Babad :
1. Babad Giyanti
2. Babad kartasura
3. Babad Sengkala
4. Babad Surapati
5. Babad Damarwulan
6..Babad demak
SULUK
Pada tahun 1898, pengangkatan Ratu Wilhelmina di Belanda cukup menyita perhatian masyarakat. Sebuah buku bahkan dicetak di Semarang untuk memperingati kejadian tersebut. Dengan bahasa dan aksara Jawa, halaman depan buku tersebut berbunyi: Sri Makutho, merayakan Keluarga Kerajaan kami dan Pengangkatan Ratu Nederland Wilhelmina.
Suluk kental dengan ajaran agama islam. Suluk sering kali dihubungkan dengan ajaran-ajaran tasawuf yang kemudian dimaknai dengn pengembaraan atau perjalanan dalam rangka mencari makna hidup. Suluk sering dianalogikan dengan kata ‘yen sinusul muluk’ yang berarti kalau dikejar semakin membumbung tinggi. Maksutnya, keilmuan suluk, bila semakin dipikirkan akan semakin jauh untuk dijangkau pikiran atau logika awam. Permasalahan yang sering diangkat dalam suluk berhubungan erat dengan hal-hal ghaib yakni hal-hal supranatural yang hubungannya dengan Tuhan dan kehidupan manusia. Suluk memiliki struktur yang tidak mudah dipahami maknanya atau relatif membingungkan, terutama bagi yang tidak bisa menggelutinya. Sastra suluk umumnya ditulis dalam bentuk tembang (macapat) namun juga ada yang berbentuk prosa.
Contohnya :
1. Suluk Seh Takawardi
2. Suluk Malang Sumirang
3. Suluk Wujil
Dalam bahasa Indonesia kata sastra berasal dari bahasa Sanskerta, dari akar kata sas yang dalam kata kerja turunan berarti mengarahkan, mengajar, memberi petunjuk/instruksi. Akhiran TRA menunjuk pada alat, sarana sehingga sastra berarti alat untuk mengajar, buku petunjuk, buku instruksi atau pengajaran. Kata sastra yang biasanya diberi awalan SU yang berarti baik atau indah, sehingga menjadi susastra. Memiliki arti sebagai pengajaran atau petunjuk yang tertuang dalam suatu tulisan yang berisi hal-hal yang baik dan indah.
Sastra mengalami perkembangan dari masa ke masa seiring dengan perkembangan zaman. Karya sastra merupakan cermin keadaan sosial budaya tertentu karya sastra juga dipakai sebagai materi untuk mengungkap suatu budaya yang telah hilang jejaknya. Sastra Jawa merupakan salah satu hasil dari budaya Jawa dengan media lisan atau tulisan yang menggunakan bahasa Jawa. Sastra Jawa dalam bentuk tulisan dibedakan menjadi dua yaitu : Prosa (gancaran) dan Puisi (tembang). Berkembangnya sastra Jawa dari periode sebelumnya ke periode berikutnya selalu meninggalkan karya sastra dengan ciri khasnya masing-masing. Sastra Jawa banya di pengaruhi oleh budaya asing yang masuk ke tanah Jawa, pengaruh budaya asing yang paling menonjol adalah budaya Hindu dari India (masa Jawa Budha dan Jawa Hindu), dan budaya Arab.
Sastra Jawa terbagi menjadi dua bagian yaitu: sastra tradisonal yang masih terikat oleh patokan-patokan yang ditaatiturun-temurun dari generasi ke generasi dan sastra modern yang merupakan hasil dari rangsangan kreatif masyarakat modern. Sastra jawa tertulis tradisional sebagian besar diubah dalam matra macapat. Jenis sastra ini sering menggunakan kata-kata puitis khusus dan segala jenis arkaisme. Pemilihan matra dengan lagunya tergantung pada isi naskahnya, misalkan teguran, nasihat, serius, cinta asmara, nada keras dan lainnya. Sedangkan sastra modern novel, cerita pendek, esai atau sajak merupakan genre sastra barat yang belum lama menjadi bagian dari sastra jawa. Perkembangan sastra modern di Jawa mula-mulanya agak lambat karena genre-genre baru yang bersangkutan didatangkan dari luar negeri didalam suatu periode ketika masyarakat jawa belum siap menerimanya dan juga belum membutuhkannya. Genre barat masuk kedalam sastra jawa sejalan dengan masuknya pengajaran eropa ke dalam masyarakat jawa. Novel merupakan genre sastra yang di negeri barat.
Dalam perkembangan sastra jawa terdapat beberapa peristiwa penting yang berpengaruh terhadap masyarakat masyarakat jawa adalah :
1) pesatnya pertambahan jumlah penduduk.
2) kira-kira sejak tahun 1900 jumlah melek huruf semakin bertambah; kedua hal tersebut telah mengakibtan adanya perubahan masyarakat yang sangat besar dalam hal kebangkitan nasionalisme, derap ke arah kemerdekaan, serta lenyap hubungan masyarakat feodal. Dalam perkembangannya sastra jawa dipengaruhi oleh Barat. Genre sastra barat seperti novel, cerita pendek, esei, atau sajak bebas sering dimaksudkan sebagai bacaan pribadi demi manfaat pribadi. Sastra jawa modern sebagai upaya perlawanan terhadap sastra jawa tradisional yang dinilai mengekang atau masih tunduk pada peraturan-peraturan tertentu. Sastra jawa modern mulai diperbanyak dan dibaca ke luar keraton.
Contoh tentang karya-karya yang ada di luar tradisi sastra klasik ialah biografi Ranggawarsitayang ditulis oleh Padmawarsita atas anjuran D.Van Hinloopen Labberton (Ranggawarsita sendiri seorang penulis prosa bermutu, meskipun masih dalam kawasan sastra klasik), kemudian autobiografi Suradipura, sekretaris G.A.J. Hazeu dan Serat Raga Pasaja, yang berisi catatan-catatan autobiografi ditulis dalam prosa dengan bahasa jawa ngoko yang informal oleh Raden Sasrakusuma, seorang guru sekolah, untuk kepentingan anak laki-lakinya sendiri yang juga seorang guru.
R.Ng. Ranggawarsita dikenal sebaga pujangga terakhir sastra Jawa. Serat Kalatidha merupakan salah satu karya sastra termasyhur yang diciptakan R.Ng Ranggawarsita. Sastra Jawa modern muncul bersamaan dengan munculnya penerbit dan dan surat kabar, seperti penerbit Balai Pustaka (1917), Surat Khabar Bromartani (1885), Surat Khabar Retnodumilah (1895), Surat Khabar Budi Utomo (1920) dan lain-lain. Pada masa ini tokoh sastra yang muncul adalah Ki Padmosusatra yang disebut sebagai “tiyang mardika ingkang marsudi kasussatran Jawi” atau orang merdeka yang menekuni kesusastraan Jawa. Beberapa karya Ki Padmosusastra antara lain: Rangsang Tuban, Layang Madusaba, Serat Pathibasa. Cariyos Kekesahan Saking Tanah Jawi Dhateng Welandi karya RMA Suryasuparta merupakan karya yang berupa kisah perjalanan, selain itu juga terdapat karya terjemahan dari sastra dunia, seperti Dongeng Setunggal Dalu. Sastra Jawa modern periode 1920 – 1945 didukung sepenuhnya oleh penerbit Balai Pustaka dan Majalah Panjebar Semangat.
Ras (1985) menyebut sastra Jawa Moder sebagai sastra Jawa gagrag anyar atau sastra Jawa model baru. Oleh Ras sastra Jawa modern dibagi menjadi dua periode, yakni masa kebangkitan dan masa setelah kemerdekaan. Sastra jawa masa kebangkitan dimulai dari kegiatan di Instituut voor de Javaansche Taal di Surakarta tahun 1832- 1843 terutama yang dihasilkan oleh CF, Winter. Kemudian muncul pengarang-pengarang yang menulis karya-karya lainnya seperti Candranagara, Suryawijaya, Padmasusastra, hingga ke karya-karya para pengarang yang masuk dalam penerbit Balai Pustaka. Namun diduga bahwa pengarang sastra Jawa yang karya-karyanya diterbitkan oleh Balai Pustaka merupakan pengarang yang mendapat dukungan dari pemerintah kolonial, mengingat penerbit tersebut milik pemerintah kolonial.
Pada tahun 1920 novel yang pertama diterbitka berjudul Serat Riyanto yang ditulis oleh RM Sulardi. Mulai tahun 1935 cerita bersambung mulai berbembang dikalangan pengarang yang kemudian disusul dengan berkembangnya crita cekak yang dimulai pada tahun yang sama dan geguritan yang muncul pada tahun 1941. Crita bersambung dimulaioleh Sri Susinah dengan karyanya yang berjudul Sandhal Jinjit Ing Sekaten Sala (PS No. 44 Tahun III, 2 November 1935), untuk crita cekak dimulai oleh Sambo dengan karyan berjudul Netepi Kuwajiban (PS No 45 Tahun III, 9 November 1935) sedangkan geguritan dimulai dengan Dawaning Sastra karya R. Intoyo dalam majalah Kejawen No 26 tanggal 1 April 1941. Untuk periode sastra Jawa modern setelah kemerdekaan periode 1945 - 1966 dikuasai oleh generasi penuls tua yang mulai muncuk sebelum 1945, periodisasi Suripa Sadi Hutomo dan terakhir angkatan penerus yang mulai tampil setelah tahun 1966. Periode selanjutnya adalah periode sastra majalah, yakni 1966- sekarang.
Periodisasi Sastra Jawa Berdasarkan Umurnya. Sebagai contoh adalah yang terdapat dalam Kapustakan Djawi (1952) oleh Poerbatjaraka atau terjemahannya oleh Tardjan Hadidjaja (1952). Meskipun buku tersebut tidak bertujuan menyusun periodisasi sastra Jawa, namun tampak memberikan saran untuk itu. Kitab-kitab yang memang bercirikan angka tahun tidak bermasalah. Adapun yang tidak mengandung angka tahun hanya dapat dikenali dari ciri-ciri yang lazim untuk mengengenal umur kitab, misalnya penyebutan nama seorang raja atau ciri-ciri lainnya.
Nama-nama pengarang sastra Jawa oada masa prakemerdekaan dapat diketahui, tetapi riwayat hidup, profesi, dan latar belakang kehidupan merea tdak banyak yang bisa diungapkan. Hal ini terjdi karena pad masa itu ada tradisi penulisan riwayat hidup pengarang, pada masa ini masih dipengaruhi kebiasaan pengarang sebelumnya yaitu lebih suka menyembunyikan nama (anonim). Selain penerbit Balai Pustaka pada masa itu ada pula penerbit yang disebut dengan penerbit non-Balai Pustaka. Penerbit ini bukan alat dari pemerintah kolonial, sert tidak bertujuan menciptkan mode, corak, bentuk, maupun isi, yang mencerminkan kepentingan pemerintah kolonial.
Karya-karya sastra yang terbitan non-Balai pustaka lebih berani mengungkap berbagai hal yang berkaitan dengan masalah politik. Beberapa penerbit non-Balai Pustaka yang berperan pada saat itu antara lain Paguyuban Pancasudara, Book Astra, Purnama, Panjebar Semangat, Pusaka Surakarta dan seterusnya. Pada masa penjajahan Jepang (1942-1945) Balai Pustaka sudah tidak lagi menjadi lahan subur bagi perebangan para pengarang sastra Jawa. Pada masa ini semua bentuk kegiatan lembaga yang didirikn pemerintah (kolonial) Belanda maupun swasta pribumi dan non-pribumi dihentikan atau diubah untuk mendukung kepentingan Jepang.
Pada masa pengarang masa Balai Pustaka sudah tidak lagi muncul, namun muncul nama Soebagijo I.N. dan Poerwadhi Atmodiharjdo karena keduanya memng ditugasi oleh Jepang untuk menangani rubrik berbahasa Jawa dalam Majalah Panji Pustaka yang sebenarnya digunakan untuk melakukan propaganda oleh Jepang. Sehingga terkadang dengan terpkasa menggunkaan nama samaran ketika melontarkan idealismenya agar terhindar dari kecurigaan pemerintah Jepang.
Sistem pengarang dan kepengarangan sastra Jawa modern sebelum Indonesia merdeka tidak jauh berbeda dengan sistem kepengarangan pada sastra Indonesia umumnya. Pengarang sastra Jawa pada masa kemerdekaan tidak lagi memiliki otoritas sebagai seorang “pekerja sastra” yang karena tugas dan kewajibannya memperoleh hak perlindungan dan pengayoman dari suatu lembaga tertentu. Para pengarang sastra Jawa pada era kemerdekaan juga bukan satu-satunya kelompok sastrawan yang menjadi pemegang kendali pertumbuhan kesusastraan di Indonesia. Pengarang sastra Jawa hidup berdampingan dengan sastrawan lain yang mengarang dalam bahasa Indoneia. Selain itu masyarakat yang menjadi sasaran pembacanya pun yang bukan hanya menguasai bahasa Jawa, melainkan masyarakat menguasai berbagai macam bahasa.
Ada juga persoalan lain yang menyebabkan kurang dihargainya para pengarang sastra Jawa yaitu karena kualitas karya mereka umumnya cenderung mengarah ke selera massa, picisan, dan stereotip. Jika dibandingkan dengan karya-karya adiluhung seperti karya Ranggawarsita, Mangkunegaran IV atau Jasadipura. Karena itu, tek heran jika di tengah kegamangan masyarakat Jawa, banyak orang Jawa yang sebelumnya pembaca setia karya sastra Jawa beralih ke sastra Indonesia.
Pengarang sastra Jawa yang berprofesi murni (pengarang) ternyata sangat sedikit, hal itu kareana adanya kenyataan bahwa pengarang bukanlah profesi yang menjanjikan, baik dalam dala materi maupun popularitas. Sastra Jawa dapat bertahan hidup tidak lebih karena peran dan bantuan patron-patron atau pengayom yang masih ada yang bisa berupa lembaga-lembaga profesi, pers dan penerbit pemerintah maupun swasta. Beberapa pengarang sastra Jawa perode Prakemerdekaan diantaranya :
ADI SOENDJAJA
Adi Soendjaja merupakan pengarang sastra Jawa prakemerdekaan yang potensial namun jati diri dan keberadaannya tidak diketahui. Novel Indiani merupakan hasil karya Adi Soendjaja yang ditulis dengan bahasa Jawa Krama yang diterbitkan oleh Boekhandel Putra (t.t.). Gagasan-gagasan yang terdapat di dalam novel Indiani tidak dapat dipahami secara lebih utuh dikarenakan jati diri dan keberadaannya tidak diketahui.
ARDJASOEPARTA
Nama lengkapnya M. Ardjasoeparta, karyanya yaitu novel berjudul Swargning Budi Ayu (Balai Pustaka, 1923) dan Subalidinata dalam Novel Jawa Bru dalam Abad Dua Puluh. Jati diri M. Ardhasoeparta tidak dapat diungkapkan secara pasti, yang pasti bahwa M. Ardjasoeparta merupakan pengarang yang sezaman dengan Wirjawarsita atau Kamsa yang karyanya diterbitkan tahun1923. M. Ardjasoeparta merupakan seseorang yang menonjolkan modernitas menolak tradisi kawin paksa dan lebih mementingkan kemandirian berpikir bagi generasi muda.
ASMAWINANGOEN
Walaupun latar belakang kehidupan, tanggal kelahiran, perkawinan, kematian dan kondisi keluarganya tidak diketahui secara pasti, Asmawinangoen merupakan pengarang sastra Jawa terbaik pada tahun 1925-1930. Ia menulis novel sejak 1926 hingga 1930 dan termasuk novelis yang produktif. Novel karya Asmawinangoen antara lain Saking Papa Dumugi Mulya, Mungsuh mungging Cangklakakan dan Pepisahan Pitlikur Taun. Asmawinangoen merupakan pengarang prosa yang karyanya diterbitkan melalui Balai Pustaka. Novel-novel karya Asmawinangoen dapat dikelopokkan menjadi dua, yaitu novel detektif dan non-detektif. Karya Asmawinangoen masa prakemerdekaan di antaranya Jejodhoan ingkang Siyal (1926), Saking Papa Dumugi Mulya (1928, dua jlid), Mungsuh mungging Cangklakakan (1928, dua jilid), Pepisahan Pitulikur Taun (1929, dua jilid) dan Merak Kena Jebak (1930).
ASMARA ASRI
Asmara Asri tidak diketahui secara pasti jat diri, identitas, maupun biografinya ynag diduga sebagai nama samaran. Berdasarkan novel yang di tulis Asmara Asri yaitu novel Kyai Franco bisa dikatakan bahwa kemungkinan besar pengarang ini berasal dari Surakarta atau Yogyakarta. Novel ini bernuansa Islam yang menceritakan kiprah perkumpulan Muhammadiyah, novel Kyai Franco termasuk sebagai novel sejarah.
DJAJASOEKARSA
Nama lengkapanya L.K (Lurah Kanjeng) Djajasoekarsa. Ia termasuk pengarang yang kurang produktif pada masa prakemerdekaan. Jati dirinya sulit diketahui dan diduga bahwa ia berasal dari keluarga priayi yang bekerja pada pemerintah kolonial Belanda. Novel Sri Kumeyar bisa dikatakan sebagai nivel yang mewakili kepentingan pemerintah dalam menggiring masyarakat pribumi agar menerima pemikiran dan budaya Barat. Hal ini menandakan bahwa Djajasoekarsa merupakan pegawai pemerintah yang mendukung kebijakan kolonil. Novel Sri Kumeyar mengangkat persoalan perubahan pola pikir masyarakat desa menuju pola pikir masyarakat modern. Novel ini juga bukanlah novel yang mengankat visi pengarang yang mengarah ke kehidupan Barat.
DJAKA LELANA
Djaka Lelana termasuk dalam kelompok pengarang sastra jawa prakemerdekaan yang bigrafi atau jati dirinya tidak diketahuiyang diketahui bahwa ia telah menulis novel Gambar Mbabar Wewados (Balai Pustaka, 1923). Sama seperti Asmawinangoen dalam novel Mungsuh mungging Cangklakakan, Djaka Lelana dalam novel Gambar Wewados juga termasuk ke dalam kelompok pengarang cerita detektif.
DOKTER SOETOMO (1888-1938)
Soetomo nama kecilnya Soebroto lahir di Ngapeh, Kabupaten Nganjuk, Kediri, 30 Juli 1888. Berasal dari keluarga priayi yang kuat mengikuti adat dan tata cara Jawa. Pada awalnya Soetomo bekerja di Rumah Sakit Zeding di Blora hingga tahun 1917 sebelum melanjutkan studi ke Eropa. Melalui majalah Tempo, Suara Parindra, Suara Umun Suluh Rakyat Indonesia, dan Panjebar Semangat Soetomo menjabarkan berbagai gagasannya kepada rakyat dan mengajak mereka masuk ke dalam suasana kehidupan modern. Antologi Puspa Rinonce (1932) merupakan kumpulan karya sastra Soetomo yang merupakan ekspresi dari pengalaman perjalanannya ke Eropa dan India. Dicetak ulang pada tahun 1938, 1940, dan 1959.
Dalam Puspa Rinonce juga menunjukkan bahwa antara kisah hidup (biografi) dan karyanya terdapat hubungan yang sangat mendalam antara lain :
1. JASAWIDAGDA (1886 – 1958)
2. M. SAMOED SASTROWARDOJO (1894 – 1982)
3. MANGOENWIDJAJA (1844 – 1914)
4. PADMASOESASTRA (1843 – 1926) dll.
Masih banyak lagi pengarang-pengarang lainnya yang muncul pada periode prakemerdekaan. Selain pengarang sastra Jawa periode prakemerdekaan beberapa nama pengarang periode kemerdekaan antara lain :
1. A.Y. SUHARYONO (1952 - )
2. A.Y. (Antonius Yohanes) Suharyono lahir di Yogyakarta, tepatnya di Suryoputran, pada 28 Juli 1952.
3. ACHMAD D.S. (1933 - 2002)
4. AGUS SOEGIYANTO (1938 - 2000)
5. ANY ASMARA (1913 - 1990)
6. BASOEKI RACHMAT (1937 - 1985)
7. BENNE SUGIARTO (1962 - )
8. DHANU PRIYO PRABOWO (1961 - )
9. CAHYARINI BUDIARTI (1972 - ) dll.