KAKAWIN ARJUNAWIWAHA
Kakawin Arjunawiwaha adalah kakawin pertama yang berasal
dari Jawa Timur. Karya sastra ini ditulis oleh Mpu Kanwa pada masa pemerintahan
Prabu Airlangga, yang memerintah berpusat di sekitar pulau Jawa bagian timur dari tahun 1019 sampai dengan
1042 Masehi. Sedangkan kakawin ini diperkirakan selesai digubah sekitar tahun
1030 dan disebut menggambarkan kehidupan Prabu Airlangga.
Kakawin ini menceritakan sang Arjuna ketika ia bertapa di
gunung Mahameru. Lalu ia diuji oleh para Dewa, dengan dikirim tujuh bidadari.
Bidadari ini diperintahkan untuk menggodanya. Nama bidadari yang terkenal
adalah Dewi Supraba dan Tilottama. Para bidadari tidak berhasil menggoda
Arjuna, maka Batara Indra datang sendiri menyamar menjadi seorang brahmana tua.
Mereka berdiskusi soal agama dan Indra menyatakan jati dirinya dan pergi. Lalu
setelah itu ada seekor babi yang datang mengamuk dan Arjuna memanahnya. Tetapi
pada saat yang bersamaan ada seorang pemburu tua yang datang dan juga memanahnya.
Ternyata pemburu ini adalah batara Siwa. Setelah itu Arjuna diberi tugas untuk
membunuh Niwatakawaca, seorang raksasa yang mengganggu kahyangan. Arjuna
berhasil dalam tugasnya dan diberi anugerah boleh mengawini tujuh bidadari ini.
Oleh para pakar ditengarai bahwa kakawin Arjunawiwaha
berdasarkan Wanaparwa, kitab ketiga Mahābharata.
Salinan teks Latin yang sangat penting berada di Belanda,
yaitu dalam Jurnal Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 82 (1926)
halaman 181-305.
Di bawah ini disajikan ringkasan cerita yang terdapat
dalam kakawin Arjunawiwāha. Ringkasan ini berdasarkan ulasan P.J. Zoetmulder
(1983:298-302) dan terjemahan Ignasius Kuntara Wiryamartana (1990:124-182).
Niwātakawaca, seorang raksasa (daitya) mempersiapkan diri
untuk menyerang dan menghancurkan kahyangan Batara Indra. Karena raksasa itu
tak dapat dikalahkan, baik oleh seorang dewa maupun oleh seorang raksasa, maka
Batara Indra memutuskan untuk meminta bantuan dari seorang manusia. Pilihan
tidak sukar dan jatuh pada sang Arjuna yang sedang bertapa di gunung Indrakīla.
Namun sebelum Arjuna diminta bantuannya, terlebih dahulu harus diuji
ketabahannya dalam melakukan yoga, karena ini juga merupakan jaminan agar
bantuannya benar-benar membawa hasil seperti yang diharapkan.
Maka tujuh orang bidadari yang kecantikannya sungguh
menakjubkan dipanggil. Sebenarnya tujuh bidadari itu tercipta dari sebuah
cahaya, yang kemudian mengalami pembiasan dan membentuk tujuh cahaya beraneka
warna. Kemudian, tujuh cahaya tersebut berubah bentuk menjadi tujuh wanita,
dengan nama Supraba, Tilottama, Warsiki, Surendra, Gagarmayang, Tunjungbiru,
dan Lenglengmulat. Dari tujuh bidadari itu, kedua bidadari yang memiliki peran
penting dalam cerita ini bernama Suprabhā dan Tilottamā. Mereka semua diutus
dari kahyangan untuk mengunjungi Arjuna lalu mempergunakan kecantikan mereka
untuk merayunya.
Maka berjalanlah para bidadari melalui keindahan alam di
gunung Indrakīla menuju tempat bertapanya sang Arjuna. Mereka beristirahat di
sebuah sungai lalu menghias diri dan membicarakan bagaimana cara terbaik untuk
mencapai tujuan mereka.
Mereka sampai pada gua tempat Arjuna duduk, terserap oleh
samadi, lalu memperlihatkan segala kecantikan mereka dan mempergunakan segala
akal yang dapat mereka pikirkan guna menggodanya, tetapi sia-sia belaka. Dengan
rasa kecewa mereka pulang ke kahyangan dan melapor kepada batara Indra. Namun
bagi para dewa kegagalan mereka merupakan suatu sumber kegembiraan, karena
dengan demikian terbuktilah kesaktian Arjuna.
Tertinggallah hanya satu hal yang masih disangsikan:
apakah tujuan Arjuna dengan mengadakan yoga semata-mata untuk memperoleh
kebahagiaan dan kekuasaan bagi dirinya sendiri, sehingga ia tidak menghiraukan
keselamatan orang lain? Maka supaya dalam hal yang demikian penting itu dapat
diperoleh kepastian, Indra sendiri yang menjenguk Arjuna dengan menyamar
sebagai seorang resi tua yang telah pikun dan bungkuk. Sang resi tua ini
berpura-pura batuk dan lalu disambut dengan penuh hormat oleh sang Arjuna yang
sebentar menghentikan tapanya dan dalam diskusi falsafi yang menyusul
terpaparlah suatu uraian mengenai kekuasaan dan kenikmatan dalam makna yang
sejati. Dalam segala wujudnya, termasuk kebahagiaan di sorga, kekuasaan dan
nikmat termasuk dunia semu dan ilusi; karena hanya bersifat sementara dan tidak
mutlak, maka tetap jauh dari Yang Mutlak. Barangsiapa ingin mencapai
kesempurnaan dan moksa, harus menerobos dunia wujud dan bayang-bayang yang
menyesatkan, jangan sampai terbelenggu olehnya. Hal seperti ini dimengerti oleh
Arjuna. Ia menegaskan, bahwa satu-satunya tujuannya dalam melakukan tapa brata
ialah memenuhi kewajibannya selaku seorang ksatria serta membantu kakaknya
Yudistira untuk merebut kembali kerajaannya demi kesejahteraan seluruh dunia.
Indra merasa puas, mengungkapkan siapakah dia sebenarnya dan meramalkan, bahwa
Batara Siwa akan berkenan kepada Arjuna, lalu pulang. Arjuna meneruskan
tapa-bratanya.
Dalam pada itu raja para raksasa telah mendengar berita
apa yang terjadi di gunung Indrakila. Ia mengutus seorang raksasa lain yang
bernama Mūka untuk membunuh Arjuna. Dalam wujud seekor babi hutan ia
mengacaukan hutan-hutan di sekitarnya. Arjuna, terkejut oleh segala
hiruk-pikuk, mengangkat senjatanya dan keluar dari guanya. Pada saat yang sama
dewa Siwa, yang telah mendengar bagaimana Arjuna melakukan yoga dengan baik
sekali tiba dalam wujud seorang pemburu dari salah satu suku terasing, yaitu
suku Kirāṭa. Pada saat yang sama masing-masing melepaskan panah dan babi hutan
tewas karena lukanya. Kedua anak panah ternyata menjadi satu. Terjadilah
perselisihan antara Arjuna dan orang Kirāṭa itu, siapa yang telah membunuh
binatang itu. Perselisihan memuncak menjadi perdebatan sengit. Panah-panah Siwa
yang penuh sakti itu semuanya ditanggalkan kekuatannya dan akhirnya busurnya
pun dihancurkan. Mereka lalu mulai berkelahi. Arjuna yang hampir kalah,
memegang kaki lawannya, tetapi pada saat itu wujud si pemburu lenyap dan Siwa
menampakkan diri.
Batara Siwa bersemayam selaku ardhanarīśwara 'setengah
pria, setengah wanita' di atas bunga padma. Arjuna memujanya dengan suatu madah
pujian dan yang mengungkapkan pengakuannya terhadap Siwa yang hadir dalam
segala sesuatu. Siwa menghadiahkan kepada Arjuna sepucuk panah yang
kesaktiannya tak dapat dipatahkan; namanya Pasupati. Sekaligus diberikan
kepadanya pengetahuan gaib bagaimana mempergunakan panah itu. Sesudah itu Siwa
lenyap.
Tengah Arjuna memperbincangkan, apakah sebaiknya ia
kembali ke sanak saudaranya, datanglah dua apsara 'makhluk setengah dewa
setengah manusia', membawa sepucuk surat dari Indra; ia minta agar Arjuna
bersedia menghadap, membantu para dewa dalam rencana mereka untuk membunuh
Niwatakawaca. Arjuna merasa ragu-ragu, karena ini berarti bahwa ia lebih lama
lagi terpisah dari saudara-saudaranya, tetapi akhirnya ia setuju. Ia mengenakan
sebuah kemeja ajaib bersama sepasang sandal yang dibawa oleh kedua apsara, dan
lewat udara menemai mereka ke kahyangan batara Indra. Ia disambut dengan riang
gembira dan para bidadari merasa tergila-gila. Indra menerangkan keadaan yang
tidak begitu menguntungkan bagi para dewa akibat niat jahat Niwatakawaca.
Raksasa itu hanya dapat ditewaskan oleh seorang manusia, tetapi terlebih dahulu
mereka harus menemukan titik lemahnya. Sang bidadari Suprabha yang sudah lama
diincar oleh raksasa itu, akan mengunjunginya dan akan berusaha untuk
mengatahui rahasianya dengan ditemani oleh Arjuna. Arjuna menerima tugas itu
dan mereka turun ke bumi. Suprabha pura-pura malu karena hubungan mereka tampak
begitu akrab, akibat tugas yang dibebankan kepada mereka. Dalam kepolosannya
Suprabha tidak menghiraukan kata-kata manis Arjuna dan berusaha membelokkan
percakapan mereka ke hal-hal lain. Waktu sore hari mereka sampai ke tempat kediaman
si raja raksasa; di sana tengah diadakan persiapan-persiapan perang melawan
para dewata. Sang Suprabha, sambil membayangkan bagaimana ia akan diperlakukan
oleh Niwatakawaca, merasa tidak berani melaksanakan apa yang ditugaskan
kepadanya, tetapi ia diberi semangat oleh Arjuna. Ia pasti akan berhasil asal
ia mempergunakan segala rayuan seperti yang diperlihatkan ketika Arjuna sedang
bertapa di dalam gua, biarpun pada waktu itu tidak membuahkan hasil.
Suprabha menuju sebuah sanggar mestika (balai kristal
murni), di tengah-tengah halaman istana. Sementara itu Arjuna menyusul dari
dekat. Namun Arjuna memiliki aji supaya ia tidak dapat dilihat orang. Itulah
sebabnya mengapa para dayang-dayang yang sedang bercengkerama di bawah sinar
bulan purnama, hanya melihat Suprabha. Beberapa dayang-dayang yang dulu
diboyong ke mari dari istana Indra, mengenalinya dan menyambutnya dengan
gembira sambil menanyakan bagaimana keadaan di kahyangan. Suprabha
menceritakan, bagaimana ia meninggalkan kahyangan atas kemauannya sendiri,
karena tahu bahwa itu akan dihancurkan; sebelum ia bersama dengan segala barang
rampasan ditawan, ia menyeberang ke Niwatakawaca. Dua orang dayang-dayang
menghadap raja dan membawa berita yang sudah sekian lama dirindukannya.
Seketika ia bangun dan menuju ke taman sari. Niwatakawaca pun menimang dan
memangku sang Suprabha. Suprabha menolak segala desakannya yang penuh nafsu
birahi dan memohon agar sang raja bersabar sampai fajar menyingsing. Ia
merayunya sambil memuji-muji kekuatan raja yang tak terkalahkan itu, lalu
bertanya tapa macam apa yang mengakibatkan ia dianugerahi kesaktian yang luar
biasa oleh Rudra. Niwatakawaca terjebak oleh bujukan Suprabha dan membeberkan
rahasianya. Ujung lidahnya merupakan tempat kesaktiannya. Ketika Arjuna mendengar
itu ia meninggalkan tempat persembunyiannya dan menghancurkan gapura istana.
Niwatakawaca terkejut oleh kegaduhan yang dahsyat itu; Suprabha mempergunakan
saat itu dan melarikan diri bersama Arjuna.
Meluaplah angkara murka sang raja yang menyadari bahwa ia
telah tertipu; ia memerintahkan pasukan-pasukannya agar seketika berangkat dan
berbaris melawan para dewa-dewa. Kahyangan diliputi suasana gembira karena
Arjuna dan Suprabha telah pulang dengan selamat. Dalam suatu rapat umum oleh
para dewa diperbincangkan taktik untuk memukul mundur si musuh, tetapi hanya
Indra dan Arjuna yang mengetahui senjata apa telah mereka miliki karena ucapan
Niwatakawaca yang kurang hati-hati. Bala tentara para dewa, apsara dan
gandharwa menuju ke medan pertempuran di lereng selatan pegunungan Himalaya.
Menyusullah pertempuran sengit yang tidak menentu, sampai
Niwatakawaca terjun ke medan laga dan mencerai-beraikan barisan para dewa yang
dengan rasa malu terpaksa mundur. Arjuna yang bertempur di belakang barisan
tentara yang sedang mundur, berusaha menarik perhatian Niwatakawaca. Pura-pura
ia terhanyut oleh tentara yang lari terbirit-birit, tetapi busur telah
disiapkannya. Ketika raja para raksasa mulai mengejarnya dan berteriak-teriak
dengan amarahnya, Arjuna menarik busurnya, anak panah melesat masuk ke mulut
sang raja dan menembus ujung lidahnya. Ia jatuh tersungkur dan mati. Para
raksasa melarikan diri atau dibunuh, dan para dewa yang semula mengundurkan
diri, kini kembali sebagai pemenang. Mereka yang tewas dihidupkan dengan air
amrta dan semua pulang ke sorga. Di sana para istri menunggu kedatangan mereka
dengan rasa was-was jangan-jangan suami mereka lebih suka kepada wanita-wanita
yang ditawan, ketika mereka merampas harta para musuh. Inilah satu-satunya awan
yang meredupkan kegembiraan mereka.
Kini Arjuna menerima penghargaan bagi bantuannya. Selama
tujuh hari (menurut perhitungan di sorga, dan ini sama lama dengan tujuh bulan
di bumi manusia) ia akan menikmati buah hasil dari kelakuannya yang penuh
kejantanan itu: ia akan bersemayam bagaikan seorang raja di atas singgasana
Indra. Setelah ia dinobatkan, menyusullah upacara pernikahan sampai tujuh kali
dengan ketujuh bidadari. Satu per satu, dengan diantar oleh Menaka, mereka
memasuki ruang mempelai. Yang pertama datang ialah Suprabha, sesudah perjalanan
mereka yang penuh bahaya, dialah yang mempunyai hak pertama. Kemudian Tilottama
lalu ke lima yang lain, satu per satu; nama mereka tidak disebut. Hari berganti
hari dan Arjuna mulai menjadi gelisah. Ia rindu akan sanak saudaranya yang
ditinggalkannya. Ia mengurung diri dalam sebuah balai di taman dan mencoba
menyalurkan perasaannya lewat sebuah syair. Hal ini tidak luput dari perhatian
Menaka dan Tilottama. Yang terakhir ini berdiri di balik sebatang pohon dan
mendengar, bagaimana Arjuna menemui kesukaran dalam menggubah baris penutup
bait kedua. Tilottama lalu menamatkannya dengan sebuah baris yang lucu. Maka
setelah tujuh bulan itu sudah lewat, Arjuna berpamit kepada Indra; ia diantar
kembali ke bumi oleh Matali dengan sebuah kereta sorgawi. Kakawin ini ditutup
dengan keluh kesah para bidadari yang ditinggalkan di sorga dan sebuah kolofon
mpu Kanwa.
MANGGALA
1.
Ambĕk sang paramārthapaṇḍita huwus limpad sakêng śūnyatā, Tan sangkêng wiṣaya
prayojñananira lwir sanggrahêng lokika, santoṣâhĕlĕtan kĕlir sira sakêng sang
hyang Jagatkāraṇa.
(Batin
sang tahu Hakikat Tertinggi telah mengatasi segalanya karena menghayati,
Kehampaan, Bukanlah terdorong nafsu indria tujuannya, seolah-olah saja
menyambut yang duniawi, Damai bahagia, selagi tersekat layar pewayangan dia
dari Sang Penjadi Dunia).
2.
Uṣṇiṣangkwi lĕbūni pādukanirā sang hyang Jagatkāraṇa. Manggĕh manggalaning
mikĕt kawijayân sang Pārtha ring kahyangan
(Hiasan kepalaku merupakan debu pada alas kaki dia Sang
Hyang Penjadi Dunia, Terdapatkan pada manggala dalam menggubahkan kemenangan
sang Arjuna di kahyangan).
KAKAWIN ARJUNAWIWAHA
Bagian Pertama: Penulisan
Kakawin
Ini adalah Arjunawiwaha, yaitu kakawin yang suci dan
indah, hasil karya Pujangga Kawi Empu Kanwa, yang telah mengikat cerita (sampun
keketan ing katha), bagaikan menguntai permata, dan merangkai sajak (angiket
bhasa rudita), seperti merangkai ikatan bunga (angiket sekar taji). Semuanya
dituliskan pada papan, rapi, berupa goresan
(rinekaken munggw ing wiletanan aradin warna cacahan), sebagai hasil
karya pujangga agung yang telah menyusun, dan menghasilkan kidung bersyair
(tumatametu-metu kakawin), yang keluar dari puncak budi (tungtung ing hidep), dan keluar dari
batu-tulis (tungtung ing tanah). Maka kakawin ini adalah karya-sastra agung
yang dipersembahkan bagi Sri Paduka Raja, yaitu sebagaimana disebutkan …
“Sembah kehadapan Sri Airlangga. Dia yang dipuja sampai patah
batu-tulis, memberi restu” (Sri Airlanggha namastu sang panikelanya tanah
anumata).
Sang Pujangga Kawi menggalang keindahan dengan kiasaan
kata yang mengungkapan kiasan (alamkara), dan hiasan permainan kata
dengan bunyi yang rumit (sabdalamkara), serta hiasan permainan arti yang
menyarankan makna berganda (arthalamkara). Ia membukanya dengan pujaan (asir,
manggala), diikuti rangkaian satuan kisah yang terdiri dari perundingan
(mantra), utusan (duta), keberangkatan pasukan
(prayana), pertempuran (aji), dan kemenangan Sang Pahlawan (nayaka
bhyudaya). Dibubuhkannya lukisan alam pegunungan (saila), laut (arnawa), dan
kota (nagara), berikut gambaran musim (rtu), dan terbitnya bulan
(candrodaya), ketika berlangsung permainan di taman (udyanakrida) dan di air (salilakrida).
Diungkapkannya pula ajaran tentang kewajiban hidup (dharmasastra) dan
kesejahteraan hidup (arthasastra).
Kemudian diutarakannya adegan percintaan, yang dipenuhi dengan rasa
asmara (srngararasa), ulah cinta penuh kesenangan (sambhogasrngara), dan
kesedihan karena perpisahan atau penolakan (vipralambha), yang diakhiri dengan
keadaan yang menyenangkan (rdhimat). Adapun di dalam menulis diramunya
pembukaan (mukha), yang mengandung benih cerita (bija), diikuti dengan pembukaan
kembali (pratimukha), perkembangan yang menjadi kandungan cerita (garbha), pertimbangan
(vimarsa), untuk menyingkirkan halangan (avamarsa), dan kesimpulan
cerita (nirvahana). Maka itulah yang disebut kelima sendi (panca-sandhi) dalam
wiracarita berbentuk kakawin.
Dibangunnya pula jalinan cita-rasa (rasa) dan perasaan
(sthayibhava), yaitu asmara (srngara) dan cinta (rati), kelucuan (hasya), dan
kejenakaan (hasa), belas-kasihan
(karuna) dan kesedihan (soka), keganasan (raudra), dan kemarahan (krodha), kepahlawanan (vira) dan keteguhan (utsaha),
kekuatiran (bhayanaka ) dan ketakutan (bhaya), kengerian (bibhatsa) dan
kemuakan (jugupsa), serta ketakjuban
(adbhuta) dan keheranan (vismaya). Sehingga akhirnya tercapailah kedamaian
(santa) dan ketenangan (sama), yang bergaya semesta, mengatasi ruang (desa),
waktu (kala), dan keadaan (patra), serta menjangkau kepada tingkat kesadaran
tertinggi. Itulah rasa damai-bahagia
(santosa), yaitu kebahagiaan yang tertinggi (paramasukha), karena merupakan
kebahagiaan yang tak mungkin kembali menjadi duka (sukha tan pabalik dukha).
Demikan pula Sang Pujangga Kawi kemudian memuja cahaya
keindahan yang asali (istadewata), dalam rangka memohon pertolongan dan menyatu
dengannya (dewasraya). Karena ia ingin menjadi tunas keindahan (alung-lango),
yang akan menciptakan keindahan (kalangwan), sebagai tempat persemayaman, yaitu
tempat yang dipuja (candi). Maka karyanya itulah pula yang akan menjadi bekal
kematiannya (silunglung), dalam rangka mencapai kelepasan (moksa). Sumber keindahan
itupun turunlah, dari alam niskala
memasuki alam sakala-niskala, bersemayam di atas padma (munggw ing
sarasiya) di dalam hati dan jiwa Sang Pujangga Kawi (twas, jnana, hidep,
tutur). Melalui kawi-yoga menyatulah sumber keindahan di alam niskala dengan
kekaguman di lubuk-hati Sang Pujangga Kawi yang memancarkan keindahan. Di dalam
keanekaan-ragaman kini ia melihat hakekat yang satu. Iapun mengembara untuk
menyaksikan keindahan pada alam kehidupan seraya menjalankan tapa-brata
(abrata). Maka terbayanglah keindahan di
mana-mana, yaitu keindahan yang akan dituangkan dalam karya sastra kakawin.
Sang Pujangga Kawi pun tenggelam dalam keindahan alam, dan sekaligus menyatu
dengan keindahan yang mutlak, di kala ia telah mampu untuk mengatasi berbagai
godaan dan cobaan. Ditemukannya sumber kidung bersyair yang berada di dalam
dirinya, yaitu pada ujung pemusatan pikiran (dhyana), yang menuju kepada
tataran keheningan (samadhi). Maka ditulisnyalah Kakawin Arjunawiwaha, yang
memuja kebajikan (yasa), sebagai buah-usaha pujangga yang berbuat jasa (yasa),
dan menjadi sebuah tanda peringatan (yasa). Bagaikan sebuah candi dengan
prasasti yang mengabadikan baik kebajikan dari yang dipuja maupun ke-bakti-an
dari yang memuja.
Demikianlah Kakawin Arjunawiwaha kemudian menjadi jalan
perenungan (sadhana), yang dapat dibaca (amaca) maupun dilagukan (angidung).
Ketiga-puluh enam pupuh dalam kakawin menjadi tingkat-tingkat kesadaran yang
sarat dengan gelombang rasa rokhani. Maka ketiga rasa yang utama, yaitu yang
dijumpai dalam suasana pertapaan (santa), pertempuran (vira), dan percintaan
(srngara), muncul secara bergantian untuk akhirnya bertemu dalam kesatuan rasa.
Kesemuanya itu membawa pembaca dan pendengar kakawin, untuk beralih dari alam
sakala kepada alam sakala-niskala. Maka haruslah semua yang membacanya
menghadapi dan mengatasi tabir yang menyelubungi kesejatian makna (maya).
Karena di dalam keindahan itupun terdapat godaan dan cobaan, yang membangkitkan
gelora perasaan raga-jasmani, yaitu keadaan yang harus dilepaskan dalam rangka
tercapainya hakekat rasa sejati. Selanjutnya dengan melakukan pembacaan
berulang-kali akan terjadilah penggandaan buah-pikiran, yang bergerak menuju
kepada satu pengertian. Sehingga pada saat alunan suara kidung berhenti
terdengar, dan keheninganpun turun, tibalah jiwa pada keadaan yang mutlak.
Sesungguhnya daya-cipta dalam diri Sang Pujangga Kawi menggambarkan kekuatan
(sakti) yang berasal dari Hyang Batara Agung. Sedangkan kakawinnya melambangkan
dunia yang telah tercipta (maya), yang penggubahannya itu menunjuk kepada
kejadian penciptaan (lila). Karena itulah pembacanyapun diharapkan ikut bermain
(lila), dengan menggumuli kakawin (maya), dalam rangka menemukan makna dan daya yang sejati (sakti).
Maka barang siapa membaca Arjunawiwaha sebagai kakawin
yang suci, ia akan dapat merasakan kebesaran Arjuna. Seperti Ksatria Pandawa
itu ia akan dapat menghayati hukum semesta yang menjadi kewajiban hidupnya
(dharma). Begitu pula ia akan terpanggil untuk ikut memulihkan ketertiban dunia
dalam rangka memperjuangkan kesejahteraan hidup (artha). Sehingga iapun akan
menerima pahala, yaitu kemuliaan dan kenikmatan hidup (kama). Maka didalam segala-sesuatu yang diperbuatnya
itu ia akan tetap berada pada jalan kelepasan hidup (moksa), karena itulah tujuan jangka-panjang kehidupannya. Sebagaimana tertulis … “Perihal dharma
ksatria, jasa dan kebajikanlah yang dipentingkan. Namun demikian, dalam
keyakinan berkesimpulan pula mencapai moksa …” (kunang yan dharma ksatria yasa
wa lawan wirya linewih, yaya wwat ring gegwan makaputusa sanghyang kelepasan).
Maka iapun akan menjadi seperti Arjuna yang
memperoleh kejayaan di mana-mana.
Bagian kedua: Pembacaan Kakawin
(Mukha)/(1.4-1.5): Sebagai sebuah wiracarita yang telah
disusun di atas pemahaman rasa dan yoga, Kakawin Arjunawiwaha adalah sebuah
kidung bersyair tentang ke-jaya-an
Arjuna di Kahyangan (kawijayan partha ring kahyangan). Pada permulaan
kakawin ia ditampilkan sebagai calon pahlawan (nayaka), yang akan menghadapi
lawannya pahlawan (pratinayaka). Maka Arjuna itu adalah seorang ksatria yang
perkasa dan seorang yogi yang berbudi.
Ia adalah seorang pahlawan (sang nayaka), yang telah mencapai hakekat yang
tertinggi (sang paramarthapandita). Di dalam berbagai penampilan watak, sikap,
dan tindakannya sebagai seorang ksatria, dapat ditemukan rasa keperwiraan
(virarasa), yang sempurna dan utuh. Akan tetapi melalui yoga dan tapa yang
dijalankan secara bertahap, munculah pula rasa kedamaian (santarasa), yang
memancar dari seorang yogi. Keadaan itu sangatlah berbeda dengan pembawaan Sang
Niwatakawaca, raksasa sakti, yang justru masih sangat terjajah oleh hawa napsu
keangkara-murkaan. Dalam keangkuhan dan kesombongan dirinya Sang Pratinayaka
berniat untuk menghancurkan kahyangan
Dewa Indra dan menundukkan para dewa.
(Pratimukha)/(1.6-VI.9): Karena kesulitan yang dihadapinya Indra membutuhkan
pertolongan Arjuna. Akan tetapi kemampuan dan niat ksatria penengah Pandawa itu
masih diragukannya. Maka diutuslah ketujuh bidadari (widyadhari), yang
kecantikannya tak tertandingi, untuk menggoda Arjuna yang sedang bertapa di
gunung Indrakila. Namun demikian oleh karena di dalam tapanya Arjuna telah
berhasil mencapai keteguhan-hati
(dhira), maka tidaklah ia terganggu oleh godaan para apsari
yang jelita itu. Bahkan akhirnya mereka terpaksa kembali ke kahyangan dewata
dalam kesedihan dan kerinduan yang mendalam, meninggalkan Arjuna yang berdiam
dalam keheningan batin yang sempurna. etika itulah para dewa di kahyangan
bersuka-cita, bahkan ada yang menghaturkan sembah penghormatan kearah Indrakila. Kini telah
ditemukan seorang ksatria pahlawan yang
akan membela kelestarian kahyangan dewata. Akan tetapi Arjuna masih harus diuji, apakah ia seorang
ksatria yang menjalankan tapa, ataukah ia seorang resi yang ingin menanggalkan
keduniawian. Maka datanglah Indra dengan menyamar sebagai seorang resi tua
untuk memperolok-olokkan dan menggugah rasa ke-ksatria-an Arjuna. Menghadapi
ujian Indra nampaklah keteguhan dan ketetapan hatinya untuk memegang dharma
ksatria, yang mementingkan jasa dan kebajikan (yasa lawan wirya). Karena
kebaktian dan cinta-kasihnya (bakti lawan asih), kepada kakanda Sang
Dharmaputra (Yudhistira Shri Dharmaatmaja), Arjunapun bertapa dengan tekun.
Karena cita-citanya adalah untuk menjadi jaya dan berkuasa di dunia (digjaya
wijaya). Serta hendak berbuat jasa memelihara seluruh dunia dan berbuat baik
kepada sesama (mahaywang rat lawan kaparahitan). Demi cita-citanya itu ia
berani menghadapi apa saja, bahkan hingga mati sekalipun. Kini keraguan Indra
menjadi sirna, karena telah ditemukannya seorang ksatria berbudi-luhur yang
akan mampu untuk menghadapi Sang Niwatakawaca. Dipujinya Arjuna sebagai ksatria
yang berjalan mantap dan teguh dalam membina kehormatan (manadhana) dirinya
dengan tepat. Akan tetapi Arjuna masih harus bertapa dalam rangka meneruskan
usahanya untuk memperoleh anugerah Hyang Batara Agung. Karena tidak lama lagi
keindahan Tuhan (Sang Hyang Hayu) akan datang kepadanya. Maka Arjunapun
meningkatkan usahanya (prih), dengan tidak berlengah-lengah (tan upir-upir).
(Garbha)/(VII.1-XII.14): Kini tanda-tanda keberhasilan
mulai terlihat. Arjuna yang selalu bersikap waspada, tampak penuh kesiap –
siagaan (yatna), ketika menghadapi cobaan Sang Mamangmurka. Ditewaskannya
raksasa utusan Niwatakawaca, yang telah menjelma sebagai babi-hutan yang ganas,
dengan bidikan panahnya. Bersama dengan itu
panah Ksatria Kirata juga menghujam tubuh babi hutan itu. Karena ingin
menunjukkan keperwiraannya Arjuna bersikap tak hendak mengalah kepada Sang
Kirata. Dengan berani ia melayani tantangan ksatria asing yang merendahkannya
dengan kata-kata yang menghina. Karena merasa kehormatan dirinya diganggu
Arjunapun menjadi marah (krodha). Kata-kata Ksatria Pandawa itu tandas, tetapi
tidak tergesa-gesa (sahuriratereh tar agya). Serangan Sang Kirata dan pengiringnya
ditangkis dengan teguh
(khadhiran), dengan dahsyat (katara) Arjuna melakukan perang-tanding, dan
dengan penuh kewaspadaan (saprayatna) ia membalas serangan senjata Sang
Kirata.Arjuna bergulat dengan Sang Kirata dengan amat tangguh, hingga
ketopongnya pecah dengan disertai berhamburannya ratna. Ia
berkelahi dengan penuh siasat
(cidra), erat dipeluknya kaki Ksatria Sang Kirata itu, yang telah
memukulnya hingga tersungkur ketanah. Tiba-tiba sirnalah Sang Kirata, berganti
rupa menjadi Sang Hyang Siwarudra. Maka Arjuna bersujud menyembah dan memuja
Hakekat Tertinggi dalam penampakkanNya itu. Karena ketulusannya kemudian
diterimanya anugerah keempat kesaktian (cadusakti). Juga busur, ketopong, dan
baju zirah (laras makuta lawan kawaca). Diterimanya ajaran suci berupa ilmu
keakhlian memanah (aji dhanurdharasastra). Setelah Sang Hyang Batara Agung
berlalu, Arjuna Sang Dhananjaya merasa amat berbahagia, atas anugerah yang
telah diterimanya. Disambutnya utusan Indra yang kemudian datang untuk
mengundangnya ke kahyangan, supaya segera memberi pertolongan dalam rangka
menghadapi ancaman Sang Niwatakawaca. Akan tetapi karena kerendahan hatinya
Arjuna hanya terdiam ketika dianggap
berkeunggulan dan berkemampuan tinggi (mawirya lawan maguna).
(Vimarsa)/(XIII.1 – XXI.7): Sesungguhnya Indra memandang
Arjuna sebagai penolong orang yang tak berpelindung (kshatriya), yang jaya di
mana-mana (sarananing anatha digjaya). Maka dalam persidangan para dewa
ditetapkanlah tugas bagi Arjuna dan Suprabha. Dalam rangka itulah Arjuna
menerima latihan dari Sang Wrehaspati untuk menambah kemahirannya dalam
mengambil kebijakan yang cermat dan melakukan daya upaya yang tepat. Kemudian
berangkatlah Arjuna didampingi Suprabha sebagai penasihat dan pelindungnya
menuju ke negeri Ima-Imantaka. Di sanalah Suprabha berpura-pura menyerahkan
diri kepada Sang Niwatakawaca, dengan alasan ingin menghindari nasib buruk bilamana
Kahyangan ditundukkan kelak. Dengan tipu muslihat (upaya) yang telah
dirancangnya bersama Arjuna, penuh kelemah-lembutan yang manja Suprabha
melancarkan bujuk-rayunya terhadap raksasa sakti yang sedang kegirangan itu.
Sehingga akhirnya diketahuilah rahasia
kesaktian dan jalan kematiannya, yaitu yang berada pada bagian dalam mulutnya.
Ketika itulah Arjuna menghancurkan gapura kota dan membuat keonaran di
Ima-Imantaka. Sungguh Sang Niwatakawaca terkecoh (kasalib), karena Suprabha
lalu melarikan diri bersama Arjuna di tengah kekacauan yang sedang berlangsung.
Dalam kemarahan yang menggelora Sang Niwatakawaca segera menyiapkan pasukannya
dan berangkat untuk menyerbu Kahyangan Indra. Menyadari hal itu dalam
persidangan para dewa, Indrapun memutuskan untuk melawan serangan bala-tentara
Ima-Imantaka.
(Nirvahana)/(XXIII.1-XXXVI.2): Indra berangkat bersama
pasukan para dewa dan bertempur melawan bala raksasa di lereng gunung Semeru.
Ketika barisan para dewa dikalahkan oleh golongan raksasa, Arjuna datang menyerang
sebagai penopang- belakang (tulak balakang) bagi mereka yang mundur minta
dikasihani. Pada puncak pertempuran itu Arjuna memasang rahasia siasat (rahasya
ning upaya), yaitu kutuk balik yang mengakhiri kesaktian Prabu Niwatakawaca.
Arjuna sengaja ikut lari dengan berpura-pura kebingungan, hingga membuat raja
raksasa yang sakti itu tertawa terbahak-bahak oleh karena kesenangan. Ketika
dibidik dengan tomaranya Arjuna sengaja menjepitnya dan berpura-pura terjatuh
di keretanya. Niwatakawaca datang berteriak menantang perang sambil tertawa
kegirangan. Saat itulah ia terkecoh, terjerat tipu-muslihat (kasalib
kabancana), karena tampaklah lidah pada mulut yang terbuka lebar. Maka
binasalah raja raksasa yang sakti itu terkena bidikan panah manusia yang sakti
pula. Arjuna dan para dewapun kembali ke kahyangan untuk merayakan kemenangan
mereka. Akan tetapi ketika para dewa sedang sibuk mempercakapkan tentang
perang yang telah mereka menangkan,
Arjuna yang unggul jasanya (sang agunakaya) tidak banyak berbicara (tan jewah)
dan tidak pula menunjukkan sikap kegirangan (tan wijah). Kemudian daripada itu
Arjunapun menerima pahala kemuliaannya, yaitu ketika ia menjalani upacara
penobatannya (abhiseka) sebagai Raja di Kahyangan Indraloka, dan melaksanakan
pernikahannya (wiwaha) dengan
ketujuh bidadari (widyadhari) yang utama. Arjuna, yang telah menang perang
(amenang ing rananggana), dan dahulu telah mengatasi godaan para apsari jelita,
kini mengalah untuk melayani mereka, karena ingin membahagiakan sesamanya
(parartha). Maka setelah berada di kahyangan dewata selama tujuh purnama, yaitu
sesuai dengan batasan waktu yang telah ditetapkan baginya, kembalilah Arjuna ke
alam marcapada untuk berkumpul dengan saudara-saudaranya. Kemudian daripada itu
Arjunapun mengalami kemenangan di mana-mana (digwijaya).
Bagian Ketiga: Pemahaman
Kakawin
Adapun tujuan penulisan Kakawin Arjunawiwaha itu adalah
dalam rangka menghadapi karya perang (angharep samarakarya), yaitu persiapan
perang Sri Airlangga yang sedang
berusaha mempersatukan Nusantara-Jawadwipa (1028-1035). Karena itu bukanlah
dewata pilihan (istadewata) yang dipuja di dalam karya agung ini,
melainkan Ksatria Arjuna sebagai gambaran Sang Prabu sendiri. Persatuannya
dengan Sang Hyang Sakti diharapkan untuk dapat menjadi terwujud melalui
gambaran Arjunawiwaha, yaitu pernikahan Sang Panduputra dengan ketujuh
bidadari. Supaya diperolehnya kemenangan sebagaimana dilukiskan dalam kejayaan
Arjuna di Kahyangan (kawijayan sang partha ring kahyangan). Maka dengan kakawin
yang ditulisnya itulah Sang Pujangga Kawi mengiringkan Sang Raja (mangiring i
haji), yaitu mengiringkannya dengan ilmu dan mantra (mangiring ing aji), agar berjayalah ia di
dalam perjuangannya yang luhur itu.
Adapun Arjuna itu adalah seorang ksatria pahlawan (sang
nayaka), dan seorang yogi yang tahu akan
Hakekat Tertinggi (sang paramarthapandita), karena ia telah menghayati kesuwungan (sunyata). Sebagai
seorang ksatria ia mengusahakan sempurnanya jasa dan kebajikan (yasa lawan
wirya), dan mengusahakan kebahagiaan seluruh dunia (sukhaningrat), dalam
keunggulan dan kepahlawanannya. Sedangkan sebagai seorang yogi ia tidak
dicemari oleh napsu kelima indera (tan sangkeng wisaya). Namun demikian sebagai
seorang ksatria yang harus membina kesejahteraan dunia, seolah-olah saja ia
menyambut yang duniawi (lwir sanggraheng lokika). Maka oleh karena kewajiban
hidupnya (dharma), walaupun ia mengalami rasa damai dan bahagia dalam persatuan
dengan Tuhan yang disembahnya (santosa), ia rela tetap tersekat tabir kemayaan
(aheletan kelir), yang memisahkannya dari Sang Pencipta Dunia (sanghyang
jagatkarana). Itulah sikap, pembawaan, dan tindakan (ambek) tokoh pahlawan (sang nayaka), yang telah
memperoleh kejayaan di kahyangan (kawijayan ring kahyangan). Kemenangan ini
berhubungan dengan pertolongan yang telah ia berikan kepada kahyangan dewata,
yang sedang terancam oleh kejahatan Sang
Niwatakawaca. Maka pada benih cerita (bija) inilah tersirat semangat
keperwiraan (virarasa) dan sekaligus suasana kedamaian (santarasa), yang
memancar dari dalam kehidupannya.
Maka sebagai lawan dari sang pahlawan (pratinayaka)
adalah Sang Prabu Niwatakawaca. Seorang raksasa (daitya) sakti yang berkuasa,
bermegah, dan berjaya di mana-mana di seluruh dunia (akhyating jagad digjaya).
Seorang pertapa (atapa) yang
dianugerahi kesaktian dan
keunggulan (warawirya). Berkat yoga dan tapanya iapun mencapai maksudnya
(krta-krtya), yaitu tidak akan mati di tangan dewa, yaksa, asura, dan
denawa. Karena pembatasnya hanyalah seorang manusia sakti (manusa sakti). Maka
dari Sanghyang Siwarudra sendirilah Sang Niwatakawaca telah memperoleh anugerah
berupa kekuasaan atas ketiga dunia (bhuh swargadi, jagad raya). Karena memuja
Bhatara Bhirawa iapun mendapat kesaktian batin (siddhi), kebal tak dapat
dicincang (achedya), tak apat dibunuh (amarana), dan memiliki delapan kemampuan
(astaguna). Akan tetapi itu semua merupakan kesia-siaan (wiyartha), karena ia
terbelenggu oleh napsu (raga), yang membawa kehancuran (hala ). Maka seperti
utusannya, Sang Mamangmurka, yang menjelma menjadi babi hutan (wok, wraha),
demikian pula Sang Niwatakawaca adalah makhluk (pasu) yang terikat (pasa) oleh
kesemuan dunia (maya). Dalam keangkaraannya ia ingin menghancurkan kahyangan
(swargaloka), menundukan Bhatara Indra (dewaraya), dan merebut Suprabha (sri
sakti). Maka kegagalannya untuk memperoleh Suprabha itu diakibatkan oleh
keangkaraan napsu (rajah) dan kegelapan batin (tamas) yang menyelimuti jiwanya.
Karena gelora asmara yang membara ia tidak tahan terhadap bujuk rayu Suprabha,
sehingga terpancinglah keluar (kahuwan) rahasia ke-sakti-annya, yaitu kelemahan
yang terdapat di ujung lidahnya (jihwagra). Karena tidak waspada
(yatna), terhadap manusia sakti, sehingga terkecoh dan tertipu (kasalib
kabancana) oleh muslihat (upaya) Arjuna. Maka Sang Niwatakawaca, yang telah
memojokkan Indra dalam kesulitan bahaya (durniti lawan bhaya), akhirnya
mengalami kehancuran.
Kepada manusia sakti, yang akan dapat mengalahkan Sang
Niwatakawaca, Indrapun berpaling. Ingin menjadikannya sekutu, teman, dan
pembantu (sahaya), dalam rangka menghadapi musuh (satru). Dialah Arjuna,
seorang yogi yang bertapa (atapa), dan ksatria yang bercita-cita untuk menang
dalam perang (asadhyajaya ring rana). Akan tetapi hanyalah tapa seorang raja
yogi (yogiswara) yang dapat memberikan karunia (wara) dan anugerah
(krtanugraha). Bilamana tapanya masih dipengaruhi oleh keinginan rendah (rajah) dan kebutaan akal
(tamas), kesaktian yang diperolehnya
hanya akan menjadi sumber kehancuran bagi dirinya dan penderitaan bagi
orang lain. Sesungguhnya manusia sakti yang dicari Indra adalah seorang ksatria
yang tekun memuja Sang Hakekat Tertinggi (siwasmrti), sampai memperoleh
anugerah (sraddha) daripadaNya. Seorang ksatria yang batinnya terbebas dari
jaringan napsu kelima indera (nirwisaya), sehingga berada dalam keadaan hening-jernih (alilang), bebas-lepas
(huwa-huwa), dan bahagia-baka (sukha-dhyatmika). Maka Arjuna itulah manusia
sakti (manusa sakti, wwang sakti), yang diminta bantuannya oleh Indra
untuk membela kahyangan dewata dari
ancaman bahaya.
Karena sesungguhnya Arjuna telah mencapai keheningan
batin yang sempurna (anasrayasamadhi), hingga mengalami keterlelapan diri
(lina), yaitu memasuki suasana terlenyap dan terserap kedalam kekosongan
(sunyata), yang kenikmatannya tak terlukiskan. Ketika itulah ia mengenakan
keadaan yang bertubuh halus (ng sukmarira), berwujud baka (apinda niskala), dan
berhakikat baka (asari niskala). Ia mengalami pencerahan rokhani (jnanawisesa),
yang memberi kebahagiaan jauh melebihi kenikmatan bersenggama (sukhaning
samagama). Sesungguhnya itulah kebahagiaan tertinggi yang mustahil untuk
dibayangkan (ng paramasukha luput linaksana). Maka ketika berhadapan dengan
para bidadari iapun tidak tergoda (niskalangka), tidak tergoyahkan (tan
wikalpa), tidak terkeruh kejernihannya
(hening), karena telah mencapai tingkat keheningan batin yang cenderung tidak
lagi memilah-milah di antara berbagai keadaan (nirwikalpa). Demikian pula
ketika menghadapi cobaan jerat Sang Indra (bancana indrajala), yang membawa
kegelapan batin (tamas), menimbulkan kebingungan akal (moha), dan melahirkan
ketidak-tahuan (ajnana). Godaan ke-maya-an itupun dihadapi dan diatasinya dengan berhasil. Maka luluslah
Arjuna dalam ujian dewata, karena dalam keteguhannya untuk menemukan
hakekat yang sejati, ia tidaklah ragu
untuk menjalankan kewajiban hidup (dharma)nya sebagai ksatria. Dijangkaunya
keadaan yang mutlak tanpa melepaskan kejadian dunia yang semu (maya), yaitu
permainan (lila) para dewata. Bahkan di
dalam ke-maya-an hidup itulah Arjuna menemukan kehidupan sejati. Maka
bersabdalah Indra bahwa akan datang penampakan suci yang indah itu (sanghyang
hayu).
Setelah masak yoganya (atasak yoganira), Arjunapun
menjadi manusia berwatak dewata (manusa dibya). Ia telah mematahkan belenggu
ke-maya-an, yaitu godaan bidadari, cobaan Indra, gangguan Mamangmurka, dan
kemudian tantangan Sang Kirata. Melalui pergulatannya dengan Ksatria Kirata
pahlawan Arjuna memasuki pergumulan batin di
alam keheningan. Dalam keteguhan hatinya Arjuna memuja Siwamurti sebagai
Rudra, dan Aditya (suryasewana), serta Sang Hyang Hayu. Ia diliputi api yang menghanguskan
(gumeseng), tetapi telah ditawarkan (kunda nisprabha), maka membawa keselamatan
bagi dirinya. Api yang suci meresapi dirinya, sehingga iapun mengenakan cahaya
(prabha) dan kecermerlangan (teja), bagaikan bulan purnama (sasangka purnama,
sasiwimba). Ketujuh bidadari, yaitu daya-sakti yang bersemayam dalam ketujuh
lidah api, menyatu dengan dirinya. Di
antaranya adalah dua yang utama (rwekang adi), yaitu Sang Kecermerlangan
(Suprabha) berupa api, yang bernyala bersama
Sang Biji-bijian utama (Tilottama), yang
ditaburkan ke dalam api. Maka dalam samadhi-yoga, Suprabha itu adalah
api yang naik di dalam tubuh untuk membakar semua racun (wisa) dan menghasilkan
air kehidupan (tirta amrta), seperti halnya Sri Maha Nilakantha (siwamurti)
mereguk racun yang menyertai keluarnya air kehidupan pada pengadukan laut susu (udadhimanthana). Api sakti (suprabha) itu naik bersama naiknya daya
biji-bijian utama (tilottama), dari ucapan mantra (bijaksara), hingga tembus di
ujung kepala. Maka pecahnya ketopong Arjuna (rukuh ira remuk), yang disertai
berhamburannya bunga permata (ratna), menunjukkan terjadinya pencerahan
rokhani. Arjuna memeluk kaki Ksatria Kirata (jong sang hyang) melambangkan
upacara untuk menurunkan dewata (dewapratistha), yang disertai dengan penerapan
mantra pada setiap bagian tubuh (nyasa). Maka Sang Pencipta Dunia berkenan
untuk hadir dalam rupa pria-wanita (ardhanariswara), yaitu kesatuan Siwa-Sakti,
yang bersemayam di atas singgasana teratai manikam (padmasana mani).
Sungguh mahir Arjuna dalam memuja dewata (nipuna ring
dewopacarana) dan benar ia tahu akan pujaan singkat untuk kemanunggalan rasa
(sang siptapuja). Arjuna menyembah Sang Hyang Rudra dengan sikap tangan yang
sempurna, mantra puncak yang selaras, dan pengheningan cipta tanpa bernoda
(mudramwang kutamantra smrti wimala), yaitu mantra pemujaan (pujamantra), yang
diucapkan dalam upacara penyembahan bunga (Puspanjali). Adapun ucapan sembahnya
(uccarana) itu bermula dengan mantra suci triaksara (AUM), dan memuncak pada
persatuan dengan Siwa Hakekat Tertinggi, yang kini tak berkelir tabir pemisah
lagi (paramarthasiwatmanirawarana). Sesuai dengan paham Tantrayana dalam
penyembahan itu disatukanlah ketiga sisi dari pengucapan mantra, yaitu suara
keheningan (sabda), hembusan kehidupan (bayu), dan semangat kesadaran (hidep).
Maka naiklah mantra yang suci (AUM), melalui kedua-belas tingkat keheningan
diri (samadhi), yaitu kedua-belas tingkat kesadaran jiwa (ang, ung, mang,
bindu, ardhacandra, nirodhika, nada, nadanta, sakti, vyapini, samana, unmana).
Pada tingkat kesepuluh tercapailah daya yang meresapi (wyapi-wyapaka). Lalu
pada tingkat kesebelas tercapailah keseimbangan sempurna dari segala daya
(samana), di mana sang yogi mencapai ketenangan sempurna (sama). Akhirnya pada
tingkat kedua-belas tercapailah keadaan yang mengatasi pikiran (unmana), di
mana sang yogi menghayati ke-suwung-an (sunyata), dan masuk kealam yang mutlak
(niskala). Maka pada peristiwa inilah Arjuna menerima anugerah berupa panah
Pasupati (pasupatisastraka), yaitu keempat kesaktian (cadu sakti), yang keluar
dari tangan Tuhan (sang iswara) dalam bentuk api. Setelah Hyang Batara sirna
dari pemandangan (suksma), Arjuna merasa seolah-olah ia bukan dari dunia ini
(rasa tan irat), karena seakan-seakan ia berganti tubuh, bahagia tak mungkin
kembali duka (kadi maslin sarira, sukha tan pabalik prihati … sukha tan pabalik
dukha).
Demikianlah Arjuna kemudian berlaga melawan Sang
Niwatakawaca. Dalam suatu pertempuran ke-sakti-an di mana kekuatan kebajikan
(dharma) berperang melawan kekuatan kejahatan (adharma). Arjuna berjuang untuk
mengatasi kesaktian dan kekuatan gaib (siddhi). Digunakannya senjata-senjata
Astramantra, yaitu Sanghyang Pasupatastramantra, Sanghyang Tripuranta
Kagnisara, dan Sanghyang Naracasastra Sarirabandhana. Maka itulah mantra (astramantra), yang dilepaskan
dengan gerakan mudra (naracamudra), untuk membunuh musuh, sambil melindungi
tubuh (sarira), dan mengikat
kekuatan beragam pada
alam-semesta (digbandhana). Arjuna berhasil membunuh Sang Niwatakawaca, setelah
memasang rahasia siasat (rahasya ning upaya), dan mengenakan ilmu gaib perihal
kutuk balik (suksmajnananing antasapa). Maka karena terjerat dan terkecoh oleh
tipu-muslihat (kasalib kabancana), Prabu Niwatakawaca akhirnya mati (pejah) oleh panah-api (agnisara).
Dengan turunnya kutuk akhir, yaitu kutukan balik (antasapa pralina), melalui
Arjuna, Bhatara Siwa bertindak untuk mengakhiri anugerah (wekas ingkang
anugraha), berupa kesaktian yang telah diberi kepada Sang Niwatakawaca, dan menyerapnya kembali kedalam diriNya.
Dahulu Arjuna telah memenangkan Dewi Drupadi (Sri
Drupadaatmaja), yang mejadi sakti bagi
kerajaan Amarta, yaitu penjelmaan Sri Laksmi, melalui pernikahannya dengan
Pandawa (panca rajya). Kini ia juga telah
memenangkan Suprabha, yaitu sakti kerajaan Indra, sebagai kekuatan yang menyatu
dengan dirinya. Maka dia yang masih terhitung sebagai putra Indra (sang masih
atanaya) pun menjadi layak untuk menjadi raja
kehormatan di Kahyangan Indraloka. Adapun Dewi Suprabha (sri sakti) itu
adalah kekuatan (dayaguna), yang
diperebutkan oleh Arjuna (manusa sakti) dan
Niwatakawaca (daitya sakti).
Arjuna adalah ksatria yang berhak untuk mempersunting Suprabha karena ia
telah berhasil menyelamatkan kerajaan indra dan memulihkan kebenaran (dharma),
sebagai sumber ketertiban alam-semesta. Maka dalam rangka samadhi-yoga
penobatan (abhiseka) Arjuna adalah pentahbisan suci (diksa), yang mempersatukan dirinya dengan Hakekat
Tertinggi (Paramarthasiwatwa), dan pernikahan (wiwaha) Arjuna adalah
persekutuan cinta (kama), yang mempersatukan dirinya dengan ketujuh daya
kehidupan semesta (sri sapta apsari sakti). Karena itulah Arjuna memperoleh
kemenangan di mana-mana (digwijaya).
Demikianlah perjuangan Arjuna, Ksatria Pandawa, yang
menjadi sumber keteladanan yang sempurna. Dengan penghayatan akan pencerahan
rokhani, kejernihan pikiran, dan kebahagian batin itulah Arjuna mengemban
kewajiban hidupnya (dharma) sebagai seorang ksatria. Dalam keyakinannya,
walaupun ia tidak menanggalkan tanggung-jawab keduniawian, pada akhirnya ia
juga bertujuan untuk mencapai moksa (sanghyang kalepasan), yaitu nirwana yang
suwung (nirbanacintya). Sesungguhnya melaksanakan amanat ksatria-yogi itu
adalah dengan memasuki alam kesemuan hidup (maya), yang merupakan sulapan
permainan (lila) belaka, sebagai keadaan yang menyelubungi kesejatian yang
hakiki. Bermain di dalammya tanpa terbawa hanyut dan sekaligus mengatasi segala
sesuatu dalam ke-suwung-an. Dengan teguh menjalankan yoga seorang ksatria,
yaitu membina kesejahteraan dunia (mahaywang rat). Maka disebutkan pula
mengenai Arjuna dalam kakawinnya … “Pantaslah ditiru keberhasilannya mencapai tujuan berkat keteguhan” (satirun-tirun krtartha sira de ni
kadhiran ira) … “Segala yang dikehendaki terlaksana dengan meneladani Sang
Panduputra” (sakaharepen kasrada makadarsana pandusuta).
Sang Pujangga Kawi menggubah kakawin tentang Arjuna, yang
unggul dalam yoga, dan di dalamnya Arjuna sendiripun menulis kakawin, yaitu
seperti dikatakan oleh bidadari Tilottama … “Itulah kesetiaan namanya bagi
orang seperti engkau, mengabdi seorang kawi, yang merupakan puncak kesetiaan
suami” (yeka satya ngaranya ring kadi kitaniwi kawi wekas ing pati brata).
Karena memang sesungguhnya mengabdi Sang Pujangga Kawi adalah sebuah jalan tapa
brata, karena dia sendiri adalah puncak tapa-brata. Adalah tokoh Ksatria
Arjuna, sebagai gambaran Sri Airlangga, yang kejayaannya layak untuk
dituliskan. Dalam keheningan batinnya Sang Pujangga Kawi telah menerima
petunjuk suci, yang kemudian diteguhnya di dalam kakawin melalui kata-kata
Indra. Ketika Arjuna berpamitan akan
kembali kedunia, Indrapun memahami betapa besarnya rasa ke-bakti-an Arjuna
kepada kakak dan ibunya, akan tetapi ia telah menahan Arjuna beberapa lama oleh
karena adanya sebuah keinginan yang luhur. Dalam sabdanya Bhatara Indra
menetapkan … “Agar indah dilukiskan kejayaanmu oleh Sang Pujangga Kawi di
kemudian hari, itulah tujuanku” (rapwan ramya winarnana nikang anagatakawi
wijayanta don mami). Demikianlah Arjunawiwaha kemudian digubah untuk
menceritakan kebesaran Arjuna sebagai seorang ksatria yang mahir dalam yoga.
Dialah Arjuna, Ksatria Pandawa, yang
diagungkan oleh dewata dan manusia.
(1996)
(Sumber Referensi :
ARJUNAWIWAHA oleh I. Kuntara Wiryamartana Duta Wacana University Press,
1990, Wikipedia)
TEKS KAKAWIN ARJUNAWIWAHA
Pupuh 1
Oṃ awighnamastu
Pupuh 1 – Śardūlawikrīdhita
1.
a. ambĕk sang paramārthapaṇḍita huwus limpad sakêng
śūnyatā
b. tan sangkêng wişaya parayojñananira lwir sanggrahêng
lokika
c. siddhāning yaśawīrya donira sukhāning rāt kininkinira
d. santoṣâhĕlĕtan kĕlir sira sakêng sang hyang Jagatkāraṇa
2.
a. uṣṇiṣaningkw i lĕbūni pādukanira sang mangkana
lwirnira
b. manggĕh manggalaning mikĕt kawijayan sang Pārtha ring
kahyangan
c. sambaddha pwa bhaṭāra śakra katĕkan durnīti lāwan
bhaya
d. wwantĕn detya madĕg Niwātakawacâkhyatîng jagat digjaya
3.
a. jĕngning Meru kidul kuṭanya maharĕp sumyuha ng
Indrâlaya
b. mwang polih warawīrya tan pĕjaha dening dewa yakṣâsura
c. nghing yan mānuṣa śakti yatna juga ko n āngling bhaṭārêriya
d. yêkā nitya hinĕm watĕk ṛṣi kabeh ring swarga hārohara
4.
a. sang hyang śakra sumimpĕni ing naya kumon pehning
rasâlapkĕna
b. an wwang śakti sahāyaning mĕjahanêkang śatru petĕn
tĕka
c. sang Pārtha pwa hañar karĕngwan atapâsādhyâjayā ring
raņa
d. yan polih wara hundangĕn lĕwu matêwĕhning kŗtānugraha
5.
a. wyarthêkang japa mantra yan kasalimur dening rajah
mwang tamah
b. nghing yan langgĕng ikang śiwasmṛti dhatang śraddha
bhaṭārêswara
c. ambĕk nirwisayâlilang huwa huwā lwirnya n
sukhâdhyātmikā
d. singhit mātra juga prabhedanika lāwan prih
kayogīśwaran
6.
a. yângde sangśayani hyang indra tumahā sang pārtha tan
dhārakā
b. hetunyan magawe ta bañcana panonê cipta sang Phalguna
c. yan hīnā mara tan harĕp-harĕp amet metâśraya len sira
d. yapwan tan kawĕnang binañcana mara n manggĕh
palinggihnira
7.
a. lakşmining suraloka sampun ayaśā ngṛñcĕm tapa mwang
brata
b. akweh sang pinilih pitung siki tikang hantukning okir
mulat
c. rwêkang ādi Tilottamā pamĕkas ing kôcap lawan Suprabhā
d. yêka marma tuhun lĕhĕng-lĕhĕnga sangkêng rūpa sang
hyang Ratih
8.
a. tambenya liningir tĕkêngkin inamĕr dening watĕk dewata
b. sampūrņa pwa ya mapradakṣiṇa ta yâmujâmidĕr ping tiga
c. hyang Brāhmā dumadak caturmukha bhāṭārêndrâmahâkweh
mata
d. erang minggĕka kociwâmbĕkira yan kālanya n unggwing
wukir
9.
a. yêkā rakwa kinon hyang indra sĕdhĕng amwit kapwa yâmurṣita
b. oṃ putrī silihĕnkwa rūmta sakarĕng waswās manahny
arjuna
c. strīnyêkang inucap manohara subhadrā mwang si
ratnôlupuy
d. tan sora pwa tĕkapnikā daśaguṇan rūpanya dentânaku
10.
a. yan tan poliha rūm sĕkarning asanânungsung rarabning
rĕrĕb
b. tan pandeya raras liring ni luruning lek lwir
wulatning langit
c. mwang yan kelikana ng gaḍung wahu mure mambĕt gĕlung
kesisan
d. t-antuk têbu huwus hayunta kabalik hyang Kāma yan
mangkana
11.
a. ling hyang śakra nahan sinambahakĕn ing widyādhārī mūr
tĕhĕr
b. wĕrnyâlon kadi mandamāruta yayan menggal ḍatang ring
paran
c. akweh tâpsari ceṭika milu tuhun kapwângiring doh kabeh
d. ton têkang wukir Indrakīla maparĕk mangkin tumampak ta
ya
12.
a. eñjing kāla nika-n ḍatang wijah-wijah wahwâḍarat ring
hĕnu
b. osik camara ring gĕgĕr ḍara-ḍaran lwirnya-n manon
apsari
c. masyang-syang pakatonan ing kayu manis sinwamnya
manggĕh miguh
d. kadyânangtang ibangnikang susu lawan lambe
marūm-rūmana
13.
a. tingkahning wanawṛkṣa mogha tinĕngĕt ramyanya de ning
hima
b. rĕm tan waspada sāparĕk juga katon mūr ng wwang muwah
yâhawuk
c. sinwam kapwa sĕkar kuningnya dinĕlö kumbang humung tan
katon
d. dwīning mrak rumarab kasampir i ragasning
candanâpāyunan
14.
a. ābhāning patapan gihā watu putih lwirnya-n panungsung
guyu
b. tut himbang magirang-girang winulatan ramyanya de sang
ḍatang
c. gĕngning prihnya kunang nimittaning unang moghârarĕm
ng wwang mulat
d. angde kung makuwung-kuwung langit ika truh-truh
sinĕnwan rawi
15.
a. tunghāning parangan mangungkuli jurang pātāla
tulyâdalĕm
b. er tambang malabuh jurang kapalĕyĕ ngkānêng lĕngisning
paras
c. rĕsrĕsnya-n hana ring tawang parĕng awūr anghrit
tikang sundari
d. kaywan wruh mangungang katon wĕlas-arĕpnyâlung
sumambyângawe
Terjemahan bebasnya :
Om. Semoga tiada halangan.
Pupuh 1. Sardulawikridita
1.
a. Hati milik Sang Bijak Utama sudah melampaui Kehampaan.
b. Bukan karena terdorong nafsu maksudnya, seolah-olah
saja menyambut yang duniawi.
c. Berhasillah jasa dan kebajikan tujuannya. Kebahagiaan
dunia diusahakannya.
d. Teguh sentosa, tersekat layar pewayangan dia dari Sang
Penyebab Jagad.
2.
a. Pucuk ubun-ubun sembah patik pada duli paduka yang
beginilah keadaannya.
b. Teguhlah dia menjadi panutan dalam menggubah cerita
kejayaan Sang Arjuna di Kahyangan.
c. Maka pada saat itu Batara Indra mengalami kesulitan
bersiasah dan menghadapi bahaya.
d. Adalah seorang raksasa yang berkuasa. Termasyhur
berjaya di dunialah Niwatakawaca.
3.
a. Maka di kaki Gunung Sumeru sebelah selatanlah
bentengnya, ia berniat untuk menghancurkan tempat tinggal sang Indra.
b. Ia mendapatkan anugerah kesaktian, tak akan matilahi
baik oleh dewa, yaksa, ataupun asura.
c. "Namun jika ada manusia sakti, berhati-hatilah
engkau!" demikian kata sang Dewa kepadanya.
d. Itulah yang terus-menerus didiskusikan oleh segenap
resi di sorga dengan gempar.
4.
a. Maka Dewa Indra membulatkan kebijakan, memerintahkan
agar intisarinya dilaksanakan,
b. Yaitu bahwa seorang manusia sakti, sekutu dalam
membunuh musuh kelak, dicari dan disuruh datang.
c. Sang Arjuna konon baru-baru terdengar, sedang bertapa
dengan cita-cita agar kelak berjaya dalam perang.
d. Jika memperoleh karunia, hendaklah ia dipanggil, namun
sangat susah mendapatkan anugerah.
5.
a. Tak ada gunanya japa dan mantranya, jika tergiur oleh
hawa nafsu dan tamak.
b. Hanya jika langgeng dalam memuja Siwa, turunlah
anugerah-Nya.
c. Hatinya tiada nafsu indria, tenang, lepas bebas,
seolah-olah bahagia baka.
d. Hanya sedikit saja bedanya dengan usaha sang raja
segala yogi.
6.
a. Itulah yang membuat Dewa Indra khawatir. Ia was-was,
kalau-kalau Sang Arjuna tidak tahanlah.
b. Itulah sebabnya ia membuat berbagai cobaan untuk
melihat hati Sang Arjuna.
c. Kalau kosong saja, tak bersedialah Beliau meminta
bantuan kepadanya.
d. Jika teguh tak bisa dicobai, maka teguhlah keadaannya.
7.
a. Keindahan sorga sudah berjasa menghancurkan tapa dan
brata.
b. Banyaknya yang dipilih tujuh orang, hasil daripada
mengukir. Maka melihatlah
c. Dua yang utama, Tilotama, yang menjadi bunga bibir dan
Supraba.
d. Mereka sungguh membangkitkan rasa gairah, benar-benar
lebih unggul daripada keelokan Ratih.
8.
a. Baru saja dipahat, lalu dibelai-belai oleh kelompok
Dewata.
b. Setelah sempurna, mereka pun berjalan melawan putaran
jarum jam, memberikan sembah dan berpusing tiga kali.
c. Dewa Brahma seketika memiliki empat muka, Dewa Indra
memiliki mata yang jumlahnya sungguh banyak.
d. Keduanya enggan berpaling, kecewa hatinya, apabila
mereka berada di belakang.
9.
a. Maka mereka diberi pesan oleh Indra, sementara mereka
minta diri seraya menyembah,
b. "Om, putri, hendak kupinjam sebentar kecantikan
kalian. Selidiki hati Arjuna!
c. Istrinya, yang termasyhur memikat hati, Subadra dan
Ratna Ulupi.
d. Tidak kalahlah kalian oleh mereka. Kalian lebihi
sepuluh kali keelokan mereka berdua itu, Anakku!
10.
a. Apabila tak memperoleh keharuman bunga asana yang
menyongsong rintikan gerimis,
b. Apabila tak menimbulkan keharuan pandangan redup sinar
bulan, yang bagaikan wajah langit,
c. Dan jika disingkiri bunga gadung yang baru saja mekar,
serupa sanggul yang terurai,
d. Pulanglah, sayang, habis sudah kecantikanmu, telah
terpukul mundur Dewa Asmara, kalau begitu!"
11.
a. Demikianlah kata Indra. Maka disembahlah ia oleh para
bidadari, lalu mereka pun mundur.
b. Terbanglah mereka pelan, bagaikan angin sepoi-sepoi,
namun tetap cepat sampai di tujuan.
c. Banyak bidadari dayang-dayang ikut, namun semuanya
mengiringkan dari jauh saja.
d. Terlihatlah Gunung Indrakila, maka semakin mendekatlah
dan menapaklah mereka.
2.
a. Kala pagi saat mereka datang, melonjak-lonjak, baru
saja mendarat di jalan.
b. Meliuk-liuklah pohon cemara di lereng gunung,
seolah-olah berlenggak-lenggok, melihat para bidadari.
c. Memanggil-manggil kelihatannya pohon kayu manis, daun
mudanya bergoyang-goyang,
d. Seolah-olah menantang merah payudara dan bibir untuk
berlomba-lomba kecantikan.
13.
a. Keadaan pepohonan hutan, tertutup keindahannya oleh
kabut.
b. Redup, tidak terlihat jelas, hanya yang dekatlah
kelihatan; kalau menjauh, kembali tidak jelas.
c. Berdaun mudalah semua pohon bunga kuningnya, diamati
kumbang berdengung, tidak nampak.
d. Sayap burung merak berdepak, tersangkut dahan cendana
meranggas, berayun-ayunan.
14.
a. Wujud pertapaannya ialah gua batu putih, seolah-olah
menyongsong dengan tawa.
b. Sepanjang sisinya girang bergembira, diamati
keindahannya oleh yang datang.
c. Besarnya usaha itulah alasannya menjadi sedih, segera
tunduklah orang yang memandang.
d. Membangkitkan gairah asmara, berpelangi langitnya,
selagi hujan rintik-rintik disinari matahari.
15.
a. Puncak batu karang melampaui berada di atas jurang dan
pertala, sungguh dalam.
b. Air terjun mengalir turun di jurang, terpeleset
licinnya padas.
c. Penuh ketakutan ketika ada di angkasa, bersama-sama
menghambur, merintih-rintih pula kinjeng tangisnya.
d. Pohon-pohon seakan mengamati, tampak welas-asihnya
menjulur, tergeletak, melambai-lambai.
Pupuh 2
Pupuh 2 – Jagadnātha
1.
a. ikang wukir apakṣa pājaran abhasma limut adaluwang
kukap magĕng
b. pĕtungnya tumĕkul marêng lwah añawuk bañu parĕng
atĕkĕs macāmana
c. kayunya paḍa kāyika-n pasaji sarwaphala tinĕmuning
macangkrama
d. atangkil adawā mure titir angañjali sulurika ring
hañar ḍatang
2.
a. alas katĕmu sanggrahêng tamuy an āmalaku jawuh i
tanggal ing kapat
b. lirangnya linĕngis huwus makatirah ya ta dunungan i
tinghal ing smara
c. athâsaji sĕkar suhun kayu sĕnö humaturakĕn awaknya
sumpinga
d. wungu mwang asanângruhun-ruhunakĕn sĕkar anapihi
rāganing mulat
3.
a. ngĕlihning amarāngganā-n laku hañar winuwuhan i katon
ing āśrama
b. atunggalan unang rumūpaka sang Arjuna wahu tĕka
dūtaning lara
c. linud linĕngĕng ing wanântara katon dinuluran i
pakĕmbanging gaḍung
d. rapuh ta juga rakwa murchita hatinya pinasukan i
śaktining smara
4.
a. śilā śayana yan pangantyana hanârjunataru mangisapwakĕn
riya
b. tĕhĕr kinĕmulan sĕwö hana pĕnĕd ya ta kunang awĕḍak-wĕḍak
lumut
c. samīpa hana poh rurū wruh ing angel lwah asaji bañu
tan madoh i sor
d. ikāng amarakāminī paḍa kapengin umulat i wilāsa
mangkana
5.
a. araryan akĕdö-kĕdö karika jĕngnya hana katikĕlan halis
waneh
b. dudū tang anguḍoḍa ring lwah angĕlih-ngĕlih asĕmu
sumâmijĕt wĕtis
c. hanârahup alon tĕkapnya mañawuk bañu dudu gawayâkukur
gĕlung
d. matanya dinĕlĕngnya ring bañu pilih tumaki-taki
tĕkapning anglare
6.
a. alinggih agunĕm-gunĕm paḍa yathâsukha hana
tamasamparan tangan
b. mucap tĕkapaning marêng sang inamĕrnya ri hati mapa
kālaning tĕkā
c. sirĕm-sirĕming arka pāyungni wuwusnya mamĕnangana
tambwanging wulan
d. manganti ta ya lālanângucap-ucap kĕtĕ-kĕtĕga lawan
tĕkāsiha
7.
a. anêki kajĕnĕknya kocapan ingkang wwang ahayu lawan
inggita mati
b. asing minanis ing samānuṣa paḍā ta tuladana ri denya
molaha
c. marapwa tan asambhawā dulurananya mata ya lĕkas ing
kadewatan
d. ikang hayu riniñci warṇa lawan ambĕk apuhara dudū wiṇarṇan
8.
a. hana n hayu rakĕt ngaranya kurang ambĕk amanis agĕlon
maweh lara
b. tan endah aku tan padon ya mawa rūmnya tiwas ika ya
tan pabhūṣaṇa
c. kapantĕs ika warṇa campaka wulatnya duga-duga
tĕkâdalĕm hati
d. umom yan aharĕp huwusnya tan akung alarang alara tan
harĕp-harĕp
9.
a. ikang wwang atulis wulat-wulat ahadyan arudita katon ḍatĕng
rĕngu
b. anaṇḍang anamun yayâhayu gĕlungnya makusuta yayā
jugâraras
c. aganggang anipis lĕwih susu kurang tĕngah apamulu gora
ta pwa ya
d. titir mangarang ing puḍak mara hayunya mĕtu saka ri
tungtunging tanah
Terjemahan bebasnya bait 9 :
9.
a. Orang yang tergambar pandangannya bagaikan bangsawan,
sayu terlihat datang cemberut
b. Meski pakaiannya sederhana, namun tetap cantik,
sanggulnya kusut, juga terlihat indah
c. Badannya lebar ramping, payudaranya penuh, pinggangnya
ramping, warna kulitnya putih kekuning-kuningan
d. Senantiasa merindukan pudak, supaya kecantikannya
keluar dari pucuk alat tulis
Pupuh 3
Pupuh 3 – Jagaddhita
1.
a. rūpâguṇḍik awarṇa daṇḍa pamatan kadi cala tĕhĕr
anghĕmū guyu
b. wruh tândohi wulat wruhângĕlih-ĕlih wruh amangiwagakĕn
raras hati
c. ênak ta pwa panūtnikang hayu tĕkapnya wĕkasan ahangan
tininghalan
d. moghâtĕn humiras-hiras rĕngat ikang laṭi ring ri waja
baśândĕlĕng mata
2.
a. rūpâdyah pangawaknya mambĕt angĕlih-ngĕlih umulat alon
liringnika
b. aywâbhūṣaṇa tan padon kĕtĕ-kĕtĕg juga pahayun umunggu
ring mata
c. warṇa śyāma kurang-kurang guyu mahā ta gisi-gisi pinöm
amatyani
d. sĕngning lāṭi juga n walang-walang arĕs ng umulat
awĕdi lunghid ing waja
3.
a. warṇâkryan kadi mās tatur wahu sinangling agalak
amanis tikung mata
b. ambĕknyâku lĕwih ya ta pwa malarâku tak alara
panarkaning mulat
c. yêka n rājasa yan hanâmaca tulis mañaritakĕn arĕngwa
ta pwa ya
d. ndan ring rātri juga n kinon tĕkap i kungnya
majarumana tambwang ing wulan
4.
a. nāhan tanduk i goṣṭining surawadhū pakaśaraṇa tĕkapnya
molaha
b. lingsir pwa ng rawi raśmi hetuning adandana tĕka
paricarikânghyasi
c. denyângendahakĕn manis paḍa dudū sahayu-sahayu tan
pamingrwani
d. lwir manggiṣṭa minging gula drawa haturnya kadi madhu
huwus pinaṣṭika
5.
a. mangkat śīghra katon tikang wiwara ramya pinakapatapan
sang Arjuna
b. ardhâhĕt harĕpanya tan tĕka tigang ḍĕpa dunungan ikang
surāngganā
c. wetan rakwa mukhanya mangharĕpakĕn jurang angĕḍap
ikang walik kaḍĕp
d. kadyâkon masukâwarah ri hana sang kinira-kira sĕḍĕng
pakolihĕn
6.
a. lwir tan pawwang ikang gihâluru pamurṣitanira hana kuṇḍa
nisprabha
b. tistis tan hana wuryan ing sapu magātra wahu mĕtu
dukutnikang natar
c. sakwehning wiwudhāngganā sĕḍĕng awor unang iriya lawan
raras hati
d. kāścaryan mangunang manon kadi lingir kanaka kadi
saśāngka pūrṇama
7.
a. āpan sampun ikang anāśryasamādhi tinĕmunira sang
hanêng dalĕm
b. lekan rakwa sira n pasampunan angarcana kumĕñar ikang
prabhângadĕg
c. tingkahnya n masilâtĕhĕr kumisapu ng tangan apatitis
agranāsikā
d. līna ng sūkṣmaśarīra māri karĕngö praṇawa huwus asāri
niṣkala
8.
a. ndan ambĕknikang apsarī kawĕnangā ta sira lĕkasananya
bañcana
b. hamham deni manisnya parcaya ri tan wĕnanganira kumĕl
tumona ya
c. tan wruh yan kadi sornikang sasawi dening acala
sukhaning samāgama
d. dening jñāna wiśeṣa yan pamatĕlung paramasukha luput
linakṣanan
9.
a. wwantĕn sūkṣma lĕkasnikang sawiji rakwa mara parĕk
anguswakĕn wuwus
b. rakryan śrī Drupadâtmaja pĕjah ayun makatĕmahan iki-n
marêng kita
c. mantuk ring suraloka tan tĕmu kitânuturakĕn gatinta
satmatan
d. akweh swarga ta sanghulun mahal awanawak mami madulur
anambahê kita
10.
a. lāwan toh sang apêku pamrihakĕnanta paran iku
kinaryaning tapa
b. wwang sānakta huwus pĕjah pinaribhūta kinahalan ikang
Suyodhana
c. nāhan wastu nikang hujar dinuluranya rĕngih
inuparĕngga ring tangis
d. luhnyâwanti marêng huwang marah-arah wunga-wungani
susunya yan tiba
11.
a. len têkang mawĕḍak hangĕ-hangĕt areh winaju-waju magātra
ring wijang
b. mwang siñjangnya mirir katon wiru-wirunya mangadĕg
anusar-nusar susu
c. līlânumpingakĕn sadak gaḍing adoh tinika-tika
tĕkapnikang gelung
d. tinghalnya-n guyu tan pujin kirabikang waja kadi
hĕlaring madhubrata
12.
a. anwam pahyas ikang waneh sĕḍĕng anūpura kumĕñar ikang
murit mirah
b. kambangnya-n panĕlat rikang hasananinggahi halis
ahĕmuk tĕkêng kapĕ
c. lĕnggang māntra kurugnya ring jaja magātra kadi pĕṭĕ
tĕkapnikang susu
d. olug ndan inukurnya denya matapih parĕng umirira yan
sirir pisan
13.
a. tunggal sang magĕlung grĕt olĕm asĕkar taji kumĕñar
ikang tutup gĕlung
b. mekĕt ken mwang abāhurakṣaṇa maṇik marakata hatidarśa
ring hayu
c. intĕn rūmnya marioharânighada-hadânghudani rawa
sĕnĕnya ring mukha
d. sumrik kasturi ring wijang kanaka cūrṇa sakasagarit
anghulap-hulap
14.
a. wwantĕn lwir arining wulan kadi kadang ring Atanu ring
aweh raras hati
b. wahw adyus makĕmul putih katiṭihan gĕlung akiris atĕb
hañar mure
c. pinghening waja ping tiga-n kininangan gusi-gusi juga
hīngan ing mirah
d. mrik tang sapta sumār ikang lĕnga wanginya
pinakamukhawāsa ning tapih
15.
a. tan ngeh buddhinikang waneh mara ri wingkinganira
tumitih-titih mahā
b. nyāsanyângĕsĕsan waśângarasakĕn susu mahangĕt arūm
kinumkuman
c. dening harṣa kinolakĕnya ri gulu tanganira tĕka kosap
ing tĕngah
d. kenyârang kadi warṇaning hima tarangtangĕn angawara
wimba ning wulan
16.
a. anyat haliyangan pupū tĕhĕr asangga wĕhang
asidĕhângdĕlĕng mata
b. kāhat-hāt karawitnikang giṇa karāsikanika tinĕmunya
ring mata
c. tan wruh yang hinilan wulat ri wulati ing tarunani puṇ
a ring smarālaya
d. twasnya lwir patapan timah drawa katon ri mata tĕkap
ikang smarālaya
Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 4
Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 5
Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 6
Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 7
Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 8
Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 9
Pupuh 10
Pupuh 10 - Mṛdukomala
1.
a. oṃ sambahning anātha tinghalana de Trilokaśaraṇa
b. wāhyâdhyātmika sambahi nghulun i jöngta tan hana waneh
c. sang lwir agni sakêng tahĕn kadi miñak sakêng dadhi
kita
d. sang sākṣāt mĕtu yan hana wwang amutĕr tutur pinahayu
2.
a. byāpi-byāpaka sārining paramatattwa durlabha kita
b. icchānta n hana tan hanâgamal alit lawan halahayu
c. utpatti sthiti linaning dadi kitâta kāraṇanika
d. sang sangkan-paraning sarāt sakala-niṣkalātmaka kita
Tertjemahan
bebasnya :
Pupuh
10 - Merdukomala
1.
a."Om,
sembah hamba yang tak memiliki raja, mohon dipandang oleh Sang Pelindung
Triloka.
b.
Lahir batin sembah hamba di hadapan kaki-Mu tiada lain.
c.
Engkaulah sang bagaikan api dari kayu, bagaikan mentega dari susu.
d.
Yang bagaikan timbul jika ada orang mengaduk kesadaran dengan tutur kebajikan.
2.
a.
Engkau meresapi dan meliputi segalanya, inti sari Keituan Tertinggi, yang sulit
dicapai.
b.
Sesuai kehendak-Mulah ada dan tiada, kasar dan halus, serta buruk dan baik.
c.
Lahir, lestari dan lenyapnya semua yang ada, Engkaulah Penyebabnya.
d.
Engkaulah Sang Asal dan Tujuan Sedunia, sang inti sari alam yang tampak dan tak
tampak.
Pupuh
11
Pupuh
11 - Toṭaka
1.
a.
śaśiwimba hanêng ghaṭa mesi bañu
b.
ndan asing śuci nirmala mesi wulan
c.
iwa mangkana rakwa kitêng kadadin
d.
ring angambĕki yoga kitêng sakala
2.
a.
katĕmunta marêka si tan katĕmu
b.
kahiḍĕpta marêka si tan kahiḍĕp
c.
kawĕnangta marêka si tan kawĕnang
d.
Paramārthaśiwâstunirāwaraṇa
Terjemahan
bebasnya :
Pupuh
11 - Totaka
1.
a.
Wujud bulan ada di dalam jambangan yang berisi air.
b.
Maka setiap yang jernih tak bernoda berisi bulan.
c.
Demikian pula keadannya, Engkau hadir dalam segala yang ada.
d.
Bagi dia yang mengusahakan yoga Engkau berada di alam yang terlihat.
2.
a.
Ditemukanlah oleh-Mu apa yang tak ditemukan.
b.
Terpikirlah oleh-Mu apa yang tak terpikirkan.
c.
Terkuasailah oleh-Mu apa yang tak terkuasai.
d.
Sang Siwa Yang Utama, terjadilah tanpa tirai penyekat."
Pupuh
12 1. a. Pujaannya tidak lanjut, dijawab oleh Siwa Hakikat Tertinggi, b.
Anakku, telah kelihatan segala yang diinginkan kauperoleh semua. c. Ada yang
hendak kuanugerahkan. Empat kesaktian berwujud panah. d. Panah Pasupati jadilah
namanya. Ini, lihatlah!" 2. a. Maka begitulah kata Sang Hyang Iswara.
Keluarlah api di tangan-Nya. b. Seketika tubuhnya menjadi mengerikan, memapah
panah. c. Diterimalah oleh Sang Dananjaya panah itu. Maka lenyaplah Ia d. Tubuh
api itu bersenyawa dengan panah pada penghabisannya.
3.
a. Setelah menerima anugerah, Sang Dananjaya menyembah dengah sangat hormat. b.
Diberi ganti busur dan baju zirah, luar biasa hebatnya. c. Dia pun diajar
segenap ilmu keahlian memanah. d. Setelah dia diajar penerapannya, jadi lenyaplah
Batara Siwa.
4.
a. Dan para dewa dan siddha pengiringnya bersama-sama seketika lenyap pula. b.
Serasa bukan dari dunia ini perasaan Sang Rajaputra kelihatannya. c. Seperti
berganti tubuh, bahagia, tak mungkin kembali duka. d. Pantaslah ditiru
keberhasilannya mencapai tujuan berkat keteguhannya.
5.
a. Ada pula orang yang tak berpiutang brata, yoga, dan tapa. b. Tak tahu malu
minta keunggulan, perkenanan Yang Mahakuasa, dengan paksa. c. Dibalikkanlah
keadaannya, lebih lagi derita ditemuinya. d. Disiksa oleh nafsu angkara dan
kelembaman, ditindih oleh kesedihan.
6.
a. Bagaikan ada karma dahulu kala diduga oleh dia yang berbuat kebaikan. b.
Perilaku teguh hendak memegang inti sari agama. Pikiran lurus. c. Itulah jua
yang teguh bersemayam di hati orang yang unggul. d. Itulah yang menjadi sebab
tambahnya bahagia baka, bila tercapai.
7.
a. Siapa juga tak menemukan kebaikan dengan menjalani segala kebaikan? b.
Jelaslah kejahatan ditemui dengan menjalani segala kejahatan. c. Hasilnya penat
jua mengkhawatirkan karma dahulu kala. Apa pula yang diikuti? d. Segala yang
kaukehendaki terlaksana dengan meneladan Sang Panduputra.
8.
a. Maka sesudah mendapatkan yang dituju oleh hatinya, b. bahagia, penuh
keterharuan hatinya, seraya berniat akan pulang. c. Membayangkan sukacita
mereka yang akan menyongsong, bila ia datang. d. Mencengkamlah kemanusiannya,
nafsu dan cinta menyelimut.
9.
a. Ketika sedang demikian keadaannya, ada apsara baru saja datang. b. Tampan,
dua orang jumlahnya, diutus menyampaikan panggilan dengan sangat hormat. c. Membawa
baju bulu domba beserta ceripu bertatahkan permata. d. Surat bertanda Surapati,
pemberian mereka, diterimanya.
10.
a. "Surat Bapamu, Anakku, semoga sampai dengan membawa anugerah yang besar
b. bagimu.Tolonglah aku,yang tertimpa bahaya, tanpa pertolongan. c. Kematian
Asura Niwatakawaca itulah usahaku. d. Hendaklah itu kausepakati juga dan
gunakan senjata panah yang ampuh itu sebagai alat tempurmu." 11. a.
Ikhtisar surat Hyang Indra menyampaikan anugrah yang sangat pantas. b. Maka
lesulah dia yang dipanggil, merasa kasihan akan kakak dan adiknya. c. Sedihnya
orang yang ditinggalkan sama dengan rindunya orang yang meninggalkan. d. Itulah
sebabnya dia diam, susah dan sedih memancar di mata.,
12.
a. Lagi berkatalah mereka yang diutus, "Tuan, hendaklah berbelas kasihan.
b. Untuk sementara ambil alihlah kesaktian dan keunggulan Sang Surapati, Tuan.
c. Pulihkanlah keelokan Suralaya, kerusakannya besar, sangat mengerikan. d.
Seperti sudah sepantasnya engkau menjadi penolong Suralaya, yang memang pantas
ditolong."
13.
a. Itulah sebabnya Arjuna terdiam, pasrah, tak hendak menolak. b. Sakitnya
orang yang diberitakan sebagai berkeunggulan dan berkemampuan. c. Harus
mempertaruhkan bahkan hidupnya sendiri seakan-akan menanggung malu. d. Berkat
kemampuan anugerah dewata jua dia berhasil memenuhi tugasnya nanti.
14.
a. Saling berlomba merendahkan diri perkataan mereka yang sama-sama fasih
berbicara. b. Bangkit, berdirilah Sang Rajaputra, seraya bersiap. c. Telah
berbaju bulu domba dan berceripu sebagai alat penolong. d. Berjalan di angkasa.
Kedua apsara itu pun mengiringinya, seraya membawa panahnya
Pupuh
13
Pupuh
13 – Indrawangśa
1.
a.
Mamwit narendrâtmaja ring tapowana
b.
mangañjali ry agraning Indraparwata
c.
tan wEsmṛtî sangkanikang hayun ḍatĕng
d.
swābhawa sang sajjana rakwa mangkana
2.
a.
mangkat ḍatĕng tolih arūm wulatnira
b.
sīnambaying camara sangka ring gĕgĕr
c.
pānawwang ing mrak panangisnikung alas
d.
erang tininggal masaput-saput hima
3.
a.
lunghânglĕngit lampahirângawetana
b.
lāwan sang Erāwana Bajra naryama
c.
tan warṇanĕn deśanikang katungkulan
d.
āpan lĕyĕp mukṣa sahīnganing mulat
4.
a.
bhāwiṣyati meh ḍatĕngêng surālaya
b.
grāhādi nakṣatra kabeh paḍâkrama
c.
tejomayâpūrwa kaḍatwaning langit
d.
pamuktyaning janma sudhīra subrata
5.
a.
tārangganâditya śaśangkamaṇḍala
b.
ālit katonanya sakêng swamānuṣa
c.
āgĕngnikang mangkana deni dohnika
d.
kāton sakêng madhyapadânghulap-ulap
6.
a.
lintang lĕwih litnya lĕyĕp tininghalan
b.
rūhurnya sangkêng śaśiwimba kāraṇa
c.
sādohnikâditya sakêngni śāngkara
d.
yâdohnikang bhūmi sakêng diwangkara
7.
a.
tingkahnikang swarga lawan halĕpnika
b.
wātangnikâlālana goṣṭy atūt hawan
c.
pājar sang Erāwaṇa ring nṛpâtmaja
d.
kādî pangipyan tan i rāt hiḍĕpnira
8.
a.
kāton tikang Indrapada prabhāswara
b.
wetan sakêng Meru marĕp mangambara
c.
kūṭanya malwā gupuranya pat maṇik
d.
kerangning āditya śaśangka nityaśa
9.
a.
sāmar dinārātrinikang surālaya
b.
dening maṇik nityaśa sarwabhāswara
c.
anghing sĕkarning kumudâjar ing kulĕm
d.
mwang cakrawāka n papasah lawan priya
10.
a.
tan ngeh ikang kārya wiśeṣa wastunĕn
b.
tan warṇanĕn lwirnya tinon sang Arjuna
c.
ḍatang sirâdan makire manambaha
d.
ginyâkĕn ing caraka kon umañjinga
Terjemahan
bebasnya :
Pupuh
13
1.
a.
Berpamitanlah Putra Sang Indra dari hutan pertapaan.
b.
Ia menghaturkan sembah di puncak Gunung Indra.
c.
Tidak lupa asal datangnya kebajikan.
d.
Sifat orang yang budiman memang demikian.
2.
a.
Tibalah saat keberangkatan, pandangan matanya nampak manis.
b.
Cemara-cemara melambai-lambai di lereng-lereng gunung.
c.
Jerit tangis burung merak di sela-sela hutan
d.
Sedih ditinggalkan, yang berselimut kabut.
3.
a.
Pergi, melenyap, jalannya ingin menuju ke timur.
b.
Bersama Sang Erawana dan Bajra sebagai pemimpin.
c.
Tak diceritakanlah daerah yang mereka lewati.
d.
Sebab sayup-sayup samar sejauh dipandang.
4.
a.
Ketika itu hampir tibalah di Suralaya.
b.
Planet dan lain-lain serta bintang semuanya pada tempatnya.
c.
Bersinar cemerlang, tiada taranya, istana di angkasa.
d.
Tempat mengecap kenikmatan bagi orang yang teguh dan unggul pantangannya.
5.
a.
Bulatan bintang, matahari, dan bulan
b.
Kecil kelihatannya dari manusia sendiri.
c.
Besar, namun karena jauhnya.
d.
Tampak dari Mercapada berkelip-kelip.
6.
a.
Bintang sangatlah kecilnya, samar-samar kelihatan.
b.
Ketinggiannya alasannya dari bulatan bulan.
c.
Sejauh matahari dari bulan.
d.
Itulah jauhnya bumi dari matahari.
7.
a.
Tata sorga beserta dengan keindahannya.
b.
Rasinya merupakan cengkrama, percakapan sepanjang jalan.
c.
Pengajaran Sang Erawana pada Sang Pangeran.
d.
Bagaikan bermimpi, tak lagi di dunia, begitulah pikirnya.
8.
a.
Nampaklah kediaman Indra yang cemerlang bercahaya.
b.
Tempatnya ada di sebelah timur Gunung Sumeru, menghadap ke arah angkasa.
c.
Bentengnya luas, gapuranya empat, (dari batu) manikam.
d.
Menjadikan malunya matahari dan bulan senantiasa.
9.
a.
Tak tampak bedanya siang dan malam di Suralaya.
b.
Oleh batu manikam, yang senantiasa serba gemerlap.
c.
Tetapi bunga teratai putihlah yang menandai malam hari.
d.
Serta burung belibis, bila berpisah dengan kekasihnya.
10.
a.
Tiada habisnya keagungan karya itu, bila akan diceritakan.
b.
Tak diceritakan semuanya yang tampak oleh Sang Arjuna.
c.
Datanglah ia, terpikirkan segera akan menyembah.
d.
Segeralah pesannya disuruh masuk.
Pupuh
14 - Kāmamāla
1.
a. kadi harṣaning taru latângĕlih angayam-ayam labuh kapat b. sukhaning
sakendran i ḍatang nṛpasuta kadi tambay ing hudan c. nguniweh tikang surawadhū
dumadak asĕmi kungnya denira d. kĕtĕr ing patĕr paḍani wṛttanira lagi
rinĕngwa-rĕngwakĕn
2.
a. ri sĕḍĕngnira-n tama sinanggraha ta sira tĕkapning apsarī b. amapag sakêng
pangungangan makapasaji manisnikang mata c. hinuwusnya ring cṛmin ikang liring
aluru binangkitan guyu d. asĕgĕh manahnya tamuyan wĕnang asiliha ring samrāgama
3.
a. surakanyakā sahana ning kararan atiki tan hanângungang b. kadi tan pamātra
turidanya linaca-lacaning kakânghyasi c. awingit-wingit sinuruyan dali-dalihana
ringrang ing hati d. agĕlĕm ta yâñalukakĕn sahaja cala tinagwatagwakĕn
4.
a. hana tâpi tan wruh i ḍatang nṛpasuta maha manghade-hade b. ndan atĕn
tuminghali susunya manguwahi tapihnya tan lukar c. ana lā1ananya ginawenya
madana hĕlar ing madhubrata d. anasar tĕkapnya magawe hinamĕr-amĕr alaṇḍĕsan
kuku
5.
a. mwang ikang pitung siki tikāna kadalurung ulahnya ring giha b. kataman
wirang paḍa mapet silib acatu hanâgĕlar nita c. angikĕt sĕkar taji waneh titir
anguwahi mogha tan tulus d. apa tan wurung rĕngĕ-rĕngĕn pati rĕngu-rĕngu yan
hanângucap
6.
a. angĕnĕs waneh mapi turū mapi lara mapupuk wulan-wulan b. anganam wilāsa ri
hatinya ta kunang anung endahâraras c. ulahanya lawan ujaranya hĕlĕm i sira
sang hañar ḍatang d. aturu matêki wĕkasan kadi-kadi mangipîpi rakwa ya
7.
a. mangucap waneh sama-samitra haguñĕpan awarṇa gopita b. lalitâharĕp-harĕpan
ahya s atĕhĕr atawĕng-tawĕng cṛmin c. asalin ginoṣṭinika yan kadurugan agawe
lihat dudu d. ahirit swaranya karĕngö tinuna-tuna tinungtungan halis
8.
a. adawā-n kathākěna raras-raras i hati nikang surāngganā b. sira sang
Dhanañjaya ḍatang dumunung i kahanan Surādhipa c. kahaḍang gumopita-ng upāya
gawayira lawan Wṛhaspati d. hana dewatā milu tuhun makěḍika ta ya
dumpil-dumpilan
9.
a. ararěm sang Arjuna sěḍěng praṇata winuwusan Surādhipa b. śiwam astu śāśwata
wěkangku śaraṇaning anātha digjaya c. t-asilêng patāraṇa sabhāgya ta kita tika
tan kagiṇḍala d. Bapa kāryakāraṇa mata nghulun i kita manungsungêng bhaya
10.
a. iki hetuninghulun ahěm pralayabhaya tuwi-n mapadgata b. hana detya śakti si
Niwātakawaca subhagêng jagattraya c. kṛtakṛtya tan pějaha de ning asura-ṛṣi-dewa-dānawa
d. kunang antakanya laki mānuṣa juga pawěkas hyang Īśwara
11.
a. karĕngö pwa wṛtta mami miñjĕm i kita tumulus pakāśraya b. angutus ta yâsura
wiśeṣa pĕjahana kitêng tapowana c. ya tikā warāha tĕmahanya pinarĕnganira hyang
Īśwara d. makaliśya tang maburu ngūni sĕḍangira manugrahêng kita
12.
a. nda huwus katon kṛtawaranta tĕkapika pakāśrayan mami b. tumihang ta rakwa ya
śumīrṇa sahana-hana ring kadewatan c. alawas harĕp rumuruha-ng surapada madalĕm
galaknika d. kita têki rakṣaka hanakku pakayaśani sanghulun kabeh
13.
a. na wuwus hyang Indra sumahur nṛpatanaya huwus kṛtāñjali b. apa yan tahan
kari tĕkapning angutusa saling Surādhipa c. inanugrahan ngaran iki-n winadal i
liḍah ing huwus wibhuh d. ring apan paniṣphala-ng acāmana rarab i lĕbūni jĕng
prabhu
14.
a. aparan tikāng ulaha yan makaputusanikang alapkĕna b. warahĕn patik Surapati
ndya ta wĕkas ing upāyasādhana c. taña sang nṛpātmaja pagĕhni manahira kumon
Surādhipa d. bhagawān Wṛhaspati marah sira ri putusikang alapkĕna
15.
a. laki kumwa pĕh ri hati sang Wiwudhapati lawan watĕk ṛṣi b. alĕmĕh tĕkāna
niyata-ng surapada ya wiśīrṇa kambaha c. anĕkāna kapwa kita śatru parĕpĕkana
tan tahĕn hati d. warawīrya śaktining bapangku juga laki hiner pakaśrayan
16.
a. mwang ikang Niwātakawacâtiśaya nipuṇa śakti nītiman b. śatajarjarīkṛta ta
rakwa ya ta juga hurip mawah sukha c. ri luputnikang paramaśakti hana ta ya
wĕkasnikang warah d. kahananya têki winikāna wiphala-ng alagânghawag-awag
17.
a. hana tāpsarī pinalakunya malawas i Surendra tan kaweh b. kinirim waneh juga
ya lāgi salahasa titir harĕp-harĕp c. rinasan katuhwan atiki-n tan ika wĕnanga
marwanî Ratih d. ya tikā mangunggahana jātyanika gĕrĕmĕ tan panang
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 15
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 16
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 17
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 18
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 19
Pupuh
20
Pupuh
20 – Jaloddhatagati
1.
a.
sĕḍĕng mawurahan tikang sanagara
b.
hanâwarah i sang Niwātakawaca
c.
ndatan kahuningan tangisnika kabeh
d.
pijĕr kahĕnĕngan tikĕl halisira
2.
a.
apan kahilangan maṇik hiḍĕpira
b.
anargha makahĕmbanan tanganira
c.
pinetnira huwus mĕsat namu-namu
d.
udhāni ta sira n kĕnêng kira-kira
3.
a.
pamañcana bhaṭāra Śakra niyata
b.
huwus manarawang katon tĕkapira
c.
kunĕng wĕtuni denirâwara-warah
d.
kasangśayanira ndatan karakĕtan
4.
a.
wawang madĕg ikang kamānawibhawan
b.
saparwata Sumeru munggu ri hati
c.
ḍatĕng sahananing mahāsurabala
d.
parĕng tumama ring kulĕm tan inatag
5.
a.
huwus hibĕk ikang pĕkĕn pasĕk agöng
b.
tĕkêng alun-alun kabeh paḍa sĕsĕk
c.
inastwakĕn ujar Mahāsurapati
d.
dumona Suranātha mangkata mĕne
6.
a.
wanguṇ ḍahina Daityanātha mijila
b.
ikang bala sĕnaddha sampun arĕpat
c.
paḍâruh-aruhan humung wija-wijah
d.
mṛdangga kala śangkha ghūrṇitatara
7.
a.
hana n kadi gĕlap salakṣa niyuta
b.
ikang parĕng asinghanāda gumuruh
c.
kumĕl rasanikang samastabhuwana
d.
tĕkapni bala sang Niwātakawaca
Terjemahan
bebasnya :
Pupuh
20
1.
a.
Sedang hiruk pikuklah senegeri,
b.
Ada yang memberi tahu kepada Sang Niwatakawaca.
c.
Tak dihiraukanlah tangis mereka semua.
d.
Sesekali terdiam, berkerut alisnya.
2.
a.
Karena kehilangan manikam, pikirnya.
b.
Tak ternilai harganya, tangannya sendiri sebagai embanannya.
c.
Dicarinya, telah terbang, lenyap.
d.
Tahulah dia bahwa terkena tipu.
3.
a.
Jelaslah tipu Dewa Indra.
b.
Telah jernih bening kelihatan olehnya.
c.
Adapun keluar ucapannya memberitahukan rahasia.
d.
Karena ia cemas, jangan-jangan tidak dilengketi.
4.
a.
Segera bangkitlah kegarangannya.
b.
Sebesar Gunung Sumeru bertengger di hatinya.
c.
Datanglah segenap bala tentera asura yang kuat.
d.
Serentak masuk pada malam hari tanpa diperintah.
5.
a.
Sudah penuh pasar pajak besar.
b.
Sampai alun-alun semuanya sesak padat.
c.
Dijunjung sembah titah Sang Maha-Asurapati
d.
Untuk menyerang Sang Surapati, berangkat sebentar lagi.
6.
a.
Pagi-pagi buta Sang Raja Daitya kendak keluar.
b.
Bala tentara siap, telah tersusun rapi.
c.
Saling berpanggil-panggilan, riuh-rendah, berpentalitan.
d.
Genderang, gong, terompet gegap gempita.
7.
a.
Adalah seperti guntur seratus milyar.
b.
Mereka yang bersama-sama berteriak perang gemuruh.
c.
Sungguh ngerilah rasa alam semesta.
d.
Oleh bala tentara Sang Niwatakawaca.
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 21
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 22
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 23
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 24
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 25
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 26
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 27
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 28
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 29
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 30
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 31
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 32
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 33
Kakawin
Arjunawiwāha/Pupuh 34
Pupuh
35
Pupuh
35 –
1.
a.
...
b.
...
c.
...
d.
...
1.
a.
...
b.
...
c.
...
d.
...
Pupuh 36
Pupuh 36 – Wijayagati
1.
a. nā sambatnikang apsarī waluyanâta gati nṛpasuta
b. cuṇḍuk ring Wadarītapowana kakinira paḍa hana
c. sākṣat wāh sukha rakwa ramya kadi megha manuruni tasik
d. sangsiptan ri tĕlasnira-n samara digjaya ta gatinira
.
a. sampun kekĕtaning kathÂrjunawiwāha ta pangaranika
b. sākṣāt tambayira mpu Kanwa tumatâmĕtu-mĕtu kakawin
c. bhrāntâpan tĕhĕr angharĕp samarakārya mangiring i haji
d. Śrī Airlanggha namâstu sang panikĕlanya tanah anumata
Terjemahan bebasnya :
Pupuh 36
1.
a. Demikianlah keluh kesah para bidadari. Hendak
diceritakan kernbali perjalanan Sang Rajaputra.
b. Tiba di hutan pertapaan Wadari, kakak dan adiknya
semua ada.
c. Tampak nyata ia pun berlimpah kegembiraan, senang,
seperti awan turun ke laut.
d. Singkatnya, setelah selesai dia berperang, jaya di
mana-mana kelakuannya.
2.
a. Telah terangkai menjadi sebuah cerita, Arjunawiwāhalah
namanya.
b. Tampak nyata pertama kalinya Mpu Kanwa menyusun,
menghasilkan kakawin.
c. Kacau, sebab sedang menghadapi karya perang,
mengiringkan Sang Raja.
d. Sembah ke hadirat Sri Airlangga. Dia, yang dipuja
sampai patah anak batu tulis, memberi restu.
Keterangan
:
Pupuh-pupuh
Kakawin Arjunawiwaha banyak yang hilang dan rusak, semoga bisa bermanfaat.