WAYANG
Wayang nglambangake titahing Gusti Allah (manungsa, kewan, tanduran, lan benda sing ora duwe nyawa). Sisih tengen lan kiwa nglambangake sifat apik lan ala manungsa. Kothak kasebut nglambangake gerakan paru-paru sing ana gandhengane karo napas (hawa / urip) manungsa. Kecrek nglambangake aliran getih (rah / roh) sing ana gandhengane karo jantung manungsa.
Makna
filosofis wayang kulit, salah sawijining kesenian tradisional Jawa sing paling
misuwur yaiku wayang kulit. Ora mung minangka tontonan sing menarik, pranyata
wayang kulit uga nduweni teges jero, mula kita bisa nggunakake minangka
piwulang utawa pandhuan.
Apa
tegese filosofis ing balik seni wayang kulit Jawa, kaya ngono katrangan:
1. Dalang,
dalang ing pagelaran wayang kulit yaiku sing nggawe lakon crita utawa lakon.
Tanpa dalang, wayang ora bakal bisa main. Dalang kasebut diibaratake karo
direktur panguripan (Gusti) sing ngatur kodrat, urip, pati, lan solah bawa
tokoh (makhluk) sing urip. Sacara linguistik, tembung dalang minangka
pangalihan saka tembung Arab Dalla, sing tegese nuduhake. Man dalla ala
al-Khairi Kafa'ilihi, sapa sing nuduhake lan ngundang kabecikan, mula (baline)
kaya wong sing nindakake kabecikan.
2. Beber
utawa layar putih. Beber minangka gambaran bumi sing wiwitan digawe isih suci
sadurunge dipanggoni makhluk apa wae. Nanging, yen makhluk wis mlebu ing bumi,
bumi bakal alon-alon dadi polusi tumindak lan watak makhluk kasebut. Mangkene
sing bakal nggawe penilaian bumi ireng utawa lembah ireng lan putih. Nanging,
ing pungkasan crita, sawetara bakal bali putih. Iki mbandhingake yen mbesuk
makhluk apa wae ing bumi iki bakal remuk saka nduwur bumi iki saengga beber
bakal bali dadi putih kaya biasane.
3. Kelir
(batang wit gedhang). Kelir kaya awak sing dienggoni jiwa arupa wayang. Werna
bakal ora ana gunane yen ora dipasang ing boneka. Werna mung digunakake nalika
boneka ditampilake ing beber, lan yen boneka ora ditampilake, layar bakal
dibuwang menyang sampah. Makna filosofis yaiku Awak mung bakal migunani nalika
nyawa isih tetep, nanging yen awak ora duwe jiwa, awak kaya wis ora migunani
maneh. Wujud wayang iku macem-macem banget. Ana sing apik, ana sing medeni, lan
uga ana sing lucu. Nanging, nalika wayang dipentasake, wayang duwe loro sudut
pandang.
a. Kaping
pisanan : wayang sing ditampilake mung wayang (bayangan).
b. Nomer
loro : wayang asli isih dicekel karo dalang. Iki minangka perbandingan jiwa
makhluk sing mesthi duwe loro sisih sing beda, ana sing dituduhake menyang
makhluk liya lan uga ana sing ora (sirri), nanging intine tetep dianakake
dalang.
4. Blencong
(lampu ing ngarep layar). Blencong kaya pepadhang (wahyu) urip. Tanpa blencong,
wayang ora bisa dimainake sanajan boneka macet ing layar.
Wayang
Kulit minangka seni tradisional Nusantara, sing umume berkembang ing Pulo Jawa
lan ing sisih wétan semenanjung Malaysia kayata ing Kelantan lan Terengganu.
Wayang Kulit dimainake dening dalang sing uga narator dialog para tokoh wayang,
diiringi musik gamelan sing dimainake dening klompok nayaga lan lagu-lagu sing
ditembangake dening para penyanyi.
Miturut
riset para sejarawan budaya, budaya wayang minangka budaya asli Indonesia,
utamane ing pulau Jawa. Sanajan crita wayang sing populer ing masarakat saiki
yaiku adaptasi saka karya sastra India, yaiku Ramayana saka Mahabarata. Rong
crita utama ing wayang ngalami owah-owahan lan tambahan sing cocog karo
filsafat asli Indonesia. Sementara, pendapat kaping pindho curiga yen wayang
asale saka India, sing digawa bebarengan karo agama Hindu menyang Indonesia.
kalebu Pischel, Hidding, Krom, Poensen, Gosling, lan Rassers. Umume klompok
nomer loro iki minangka sarjana Inggris, negara Eropa sing maune njajah India.
Pagelaran
wayang wayangan sewengi wengi diterangake ing serat Veda purwaka lan serat
dhandanggula. Ing Pupuh dhandanggula bisa disimpulake manawa kabeh sing ana
gandhengane karo pagelaran wayang kulit duwe pralambang dhewe-dhewe. Ing jagad
pewayangan, dalang minangka elemen paling penting sajrone pagelaran, tanpa
preduli tema sing bakal dipentasake. Sanajan dhalang wis katon duwe keahlian
ing macem-macem kesenian, ilmu basa Jawa, nanging ana sebutan (pilihan) sing
beda sing nuduhake kekuwatan dhalang, yaiku: Dalang Sejati, Dalang Purba,
Dalang Wasesa, Dalang Guna, Dalang Wikalpa.
Kanggo
jinis wayang wayangan dhewe yaiku :
1. Pupur
Purwa, Tembung purwa digunakake kanggo mbedakake jinis wayang kasebut karo
wayang wayangan liyane. Purwa wayang dianggep duwe unsur paling tuwa ing
antarane wayang wayangan liyane.
2. Wayang
Parwa, Wayang Parwa minangka wayang kulit sing paling populer lan ditemokake
ing saindenging Bali.
3. Wayang golek Betawi, Ditemtokake manawa tradhisi wayang wayangan Betawi asale saka
Jawa. Sanajan kemungkinan wayang kulit bayangan Betawi asale saka Mataram,
nanging pangembangane sajrone puluhan taun kepungkur kanthi nyata ora ana
gandhengane karo area asal usul tradisi seni iki.
4.
Wayang
Madya, yaiku wayang wayangan digawe dening Mangkunegara IV minangka lanjutane
crita wayang purwa karo wayang gedhog.
5.
Wayang
Gedog, uga diarani wayang panji utawa wayang sing nggunakake crita saka serat
spanduk.
6.
Wayang
Calonarang, uga asring diarani wayang leyak, minangka salah sawijining jinis
wayang bayangan Bali sing dianggep angker amarga ing pagelaran kasebut mbukak
akeh nilai magis lan rahasia pangiwa lan panen.
7.
Boneka
Krucil pisanan digawe dening Pangeran Pekik saka Surabaya, wayang iki digawe
saka kulit cilik mula luwih asring diarani Wayang Krucil.
JEJER
PURWA PUPWA
Wayang
Purwa minangka asil saka tumitah lan kreativitas manungsa kuna sing asring
diarani warisan budaya. Ing tlatah Jawa, utamane wayang iki, turun-temurun
pagelaran wayang purwa utawa luwih dikenal minangka wayang wayangan minangka
daya tarik khusus. Wayang ing jaman biyen dianakake kanggo ngurmati semangat
para leluhur, mula ora saben-saben lan kabeh wong bisa nganakake pagelaran
boneka bayangan iki, kajaba faktor ekonomi mesthi wae.
Bebarengan
karo mlebu ajaran Islam, sing disebar utamane ing Jawa dening Wali Songo,
wayang digunakake minangka sarana dakwah. wayang dhewe ngalami pangowahan
nalika semana, kayata; saka bentuk sing asline gampang banget nalika semana
diganti dadi mripat kaya manungsa, diwenehi warna, tangan sing dipisahake dadi
luwih apik nalika dimainake lan sawetara pangowahan liyane sing ditindakake
dening Sunan Kalijaga, lan Sunan Bonang saengga luwih ayu . Semono uga, ing
jamane Sultan Sagung Hanyakrakusuma, Zaman Kerajaan Pajang, Kasunanan
Surakarta, uga nggawe akeh perubahan bentuk wayang supaya luwih ayu.
Tata
Letak Boneka ing pagelaran, saben dalang (wong sing nglakokake boneka) duwe
utawa nggawa cacahe meh 400 boneka. nanging, ora kabeh dipentasake, uga ora
ditampilake ing layar (layar sing dadi ajang dalang dolanan boneka).
susunan
wayang ing ngarep layar diarani simpingan. Ana 2 jinis penyimpangan, yaiku
Sisih Kanan lan Kiri.
Boneka ing sisih kiwa kalebu :
1.
Buto
raton (Kumbakarno)
2.
Raksasa
mudha (Prahasta, Suratimantra)
3.
Rahwana
lan sawetara Prajurit
4.
Wayang
bapang (Ratu Sebrang)
5.
Prabu
Bomanarakasura
6.
Indrajit
7.
Trisrah
8.
Trinetra
9.
Raja
Balarama lan sawetara Prajurit
10.
Raden
Kakrasana
11.
Raja
Salya
12.
Prabu
Matswapati
13.
Prabu
Duryadana
14.
Prabu
Kurupati
15.
Raja
Karna
16.
Raden
Ugrasena
17.
Raden
Setyaki
18.
Raden
Samba
19.
Raden
Narayana
Boneka ing sisih tengen kalebu :
1.
Raja
Tuguwasesa
2.
Raden
Puntadewa
3.
Werkudara
saka macem-macem jinis Wanda (bentuk)
4.
Rama
Parasu
5.
Gatotkaca
saka macem-macem windu
6.
Antartika
7.
Anoman
saka macem-macem Windu
8.
Krishna
saka nuduhake windu
9.
Prabu
Ramawijaya
10.
Prabu
Arjuna Sasra
11.
Raden
Pandhu
12.
Arjuna
13.
Abimanyu
14.
Palasara
15.
Putri
Boneka
16.
Bayi
Iki
tegese sing dununge ing sisih tengen minangka karakter sing apik, dene sing ana
ing sisih tengen minangka karakter sing ora apik.
Mangkene
urutan wayang sing biasane kita tingali sajrone pagelaran wayang kulit, bisa
migunani lan nambah wawasan babagan budaya wayng purwa.
ing
acara liyane ing blog iki bakal ditinjau babagan makna lan simbol ing wayang.
Urut-Urutane Crita Lakon Wayang Lan Tembung Ing
Pewayangan
Kaya
ing bioskop panggung utawa film, ing wayang uga duwe cara pamer dhewe.
Kayata
urutan crita, ing lakon wayang, lan tembung utawa basa sing digunakake ing
wayang sing asring diarani boneka wayang.
Dalang
yaiku wong sing nggawe crita wayang luwih apik lan dibantu dening panyumping,
saliyane tanpa niyaga lan warangana ora bakal dadi pagelaran wayang sing
menarik.
Pemain Dalam Pertunjukan Wayang :
1.
Dhalang
yaiku Sing nglakokake lan nyritakake wayang
2.
Panyumping
yaiku Sing mbiyantu sakiwa tengene dhalang
3.
Niyaga
yaiku Sing nabuh gamelan jenenge / yang memainkan musik gamelan
4.
Waranggana
yaiku Sing nyindheni / pengiring jawa yang nembang dan beryanyi
Urut-urutane
crita lakon wayang / urutan pagelaran wayang kulit dalam bahasa jawa
1.
Jejer
2.
Kadhatonan
3.
Paseban
jaban
4.
Bodholan
5.
Jejer
sabrangan
6.
Perang
gagal
7.
Gara-gara
8.
Perang
kembang
9.
Perang
brubuh
10.
Tancep
kayon
Tembung
ing pewayangan / kata yang dipakai dalam pewayangan
1.
Ada-ada
yaiku kidhungane dalang arep nyritakake wayang
2.
Anatawacana
yaiku lagu cengkoke swara siji-sijine wayang
3.
Bala
tengen yaiku bangsa prajurit kang disandhing ing kelir sisih tengen
4.
Bala
kiwa yaiku bangsa prajurit kang disandhing ing kelir sisih kiwa
5.
Blencong
yaiku diyan kanggo madhangi wayang
6.
Bodholan
yaikupadha mangkate wadyabala
7.
Cempala yaiku kayu penthol kanggo ngepraki wayang
8.
Gara-gara
yaiku metune semar, gareng, petruk lan bagong
9.
Jejer
yaiku lagi madeg padha rembungan
10.
Kecrek,
kepyak yaiku prabot (wesi) sing ngetokake swara crek-crek
11.
Kelir
yaiku lawon putih kanggo nampani wayanganing wayang
12.
Perang
brubuh yaiku perang amuk-amukan akeh pepati
13.
Perang
gagal yaiku perang wadyabala durung ana pepati
14.
Perang
kembang yaiku perange buta karo satriya
15.
Sabetan
yaiku patrape dalang nglakokake wayang
16.
Sulukan
yaiku ada-ada
17.
Talu
yaiku uyon-uyon ngarepake wiwit jejer ini adalah sedikit terjemahan dalam dunia
pewayangan hanya sebagian kecil saja sebenarnya masih banyak tata cara lainya
dalam dunia pewayangan seperti pebedaan crito lakon wayang atau gagrak wayang gaya
/ versi di Surakarta dan di Yogyakarta.
PATHET
DALAM PAGELARAN WAYANG PURWA GAYA YOGYAKARTA
Saben
wujud pagelaran wayang meh mesthi dibangun ing telung pérangan utama, yaiku ing
saben pérangan diwatesi karo kisaran nada iringan musik gamelan. Aransemen
internal sing wis ditemtokake diwatesi dening pathet swara dhasar saka kisaran
nada minangka pijakan wiwitan lan pungkasan kanggo swara gamelan (Sumarsam,
2003). Adhedasar divisi iki, pagelaran wayang kulit dipadhakake karo dalang ing
ndhuwur presentasi alur lakon. Alur crita sing biasane diarani alur, minangka
salah sawijining kasunyatan crita sing penting sing kudu dingerteni kanggo
ndeleng lan ngerti struktur crita lakon wayang minangka wujud karya sastra
Jawa.
Alur
kasebut disusun kanthi cara adhedhasar karakter lan tema crita kasebut.
Pangembangan crita bakal pindhah selaras karo kerangka struktur plot sing ana.
Liwat alur sing koheren lan apik, pamirsa utawa pamirsa pagelaran wayang bakal
suwe banget kanggo ngentekake wektu kanggo ndeleng lan maca karya kasebut. Plot
kasebut umume plot sing padhet, amarga saben kedadeyan sing ana ing crita
kasebut terjalin kanthi cara kaya ngono, saengga bisa nambah rasa penasaran
para pamirsa kanggo nemokake kedadeyan sabanjure.
Susunan
alur utawa alur ing crita lakon wayang ora bisa dipisahake karo makna lakon
kasebut dhewe. Dolanan ngemot telung bagean utama, ing saben divisi duwe
kisaran nada tartamtu lan penilaian pitch tartamtu mesthi dikelola, uga ing
bagean kasebut ana struktur internal sing wis ditemtokake. Bagean kasebut umume
diarani pathet. Saben pathet kalebu kombinasi swasana, kayata garis, adegan
perang lan liya-liyane.
Struktur
lakon wayang dibangun ing alur sing kasusun saka urutan arupa prastawa sing
diowahi dadi episode siklus. Plot lakon wayang nggambarake tumindak, cara lan
prastawa. Lakon wayang kasusun saka telung bagean utama, sing saben-saben
diwatesi karo nada nada gamelan. Ing saben bagean ana struktur internal sing
wis digawe. Perangan kasebut diarani pathet nem, pathet sanga lan pathet
manyura.
Adhedhasar
pamikirane Becker, saben pagelaran lakon wayang diperang dadi telung perangan
pathet, sing masing-masing duwe struktur internal sing padha ing saben pathet,
kalebu telung bagean, yaiku garis, umume lakon wayang biasane diwiwiti kanthi
rapat ing istana, a raja karo kabeh punggawa kerajaan, nalika semana ana
masalah wiwit tuwuh lan rencana wiwit digawe. Adegan, bisa uga ana loro utawa
luwih adegan sing diwiwiti saka rapat ing garis kasebut, kayata adegan gapura,
adegan budhalan utawa paseban jawi lan adegan liyane ing sanjabane istana,
kajaba iku, perjalanan meh asring ditemoni ninggalake papan rapat sing diarani
budhalan . Perang, adegan perang ditampilake ing pungkasan perjalanan, sanajan
nyatane asring ora saben lelungan rampung ing perang, gumantung saka dolanan
sing dipentasake.
Saben
swasana sing ana ing crita lakon wayang duwe telung unsur tetep, yaiku dhisik,
katrangan sawijining kahanan arupa jaturan, kandha lan crita, nomer loro, ginem
utawa pocapan, yaiku dialog antarane paraga wayang, katelu, banjur dening
tumindak sing awujud gerakan wayang, bisa uga awujud perang ing antarane tokoh
boneka utawa bisa uga lumaksana, sing umume diarani sabetan.
Adate,
pagelaran wayang diperang dadi telung tahap pambagi wilayah nada ing musik
gamelan sing diarani pathet. Plot saka crita tradhisi pathet lakon wayang
minangka pusat pamisahan adegan utawa garis ing pangertene wayang Yogjakarta,
yaiku saben wilayah pathet nem, pathet sanga, lan pathet manyura, adhedhasar
durasi wektu presentasi wiwit 21.00 WIB nganti 05.00 WIB. Sabanjure, struktur
lakon wayang kulit purwa bakal diandharake adhedhasar tradhisi wayang
Yogjakarta, disesuaikan karo kisaran nada dhasar gamelan sing diarani pathet,
sing kalebu perangan nada nada ing ngisor iki.
1.
Pathet
Nem. Baris kaping pisanan, ing garis iki biasane nyritakake adegan ing kraton,
raja mrentah ing ngarepe para punggawa. Pérangan prastawa utawa prastawa wis
dirembug lan digawe rencana kanggo nemtokake cara metu. Wiji plot kasebut wis
wiwit dibabarake, bisa uga wiji plot kasebut nyata-nyata muncul ing kedadeyan
sadurunge. Panganggone gendhing iring ing larik kaping pisanan kalebu: 1. Ayak
pathet nem disusul karo 2. Gendhing karawian slendro pathet nem bebarengan karo
nggambarake larik sing diarani jaturan. Istilah jaturan mung digunakake kanggo
larik kaping pisanan. Sawise rampung urutane gending, pindhah menyang 3.
Gending ladrang karawitan, banjur suwuk dalan nggawa sulukan banjur dialog
antarane tokoh wayang. Sawise baris pisanan rampung, terus karo adegan yaiku
seri saka baris pertama. Adegan kedhaton yaiku pertemuan raja karo permaisuri,
disusul karo limbukan, yaiku dialog antarane limbuk lan karakter cangik,
dheweke ngobrol babagan macem-macem perkara sing ana gandhengane karo masalah
urip saben dinane, kadhang kala nganggo guyon uga joget lan lagu. Adegan
Paseban jawi, bagean iki nalika nggunakake gendhing iringan, kudu diiringi
crita, sawise dialog diterusake kanthi perang budhalan lan ampyak. Baris
kapindho, implementasine baris iki sawise kabeh seri ing baris pisanan wis
rampung. Minangka adegan perang sing ana ing saurutan, diarani perang penyimpangan.
Kanggo gaya Surakarta, diarani perang gagal. Baris kaping telu, sawise kabeh
larik sadurunge rampung, tindakake baris katelu. Ing bagean iki, jinise iringan
sing digunakake yaiku transisi saka pathet nem dadi pathet sanga, mula sawise
swarane gamelan suwuk gending, sulukan sing ditembangake uga kudu ganti dadi
pathet sanga, yaiku suluk suluk lagon sanga wetah. Sajrone pagelaran kasebut,
posisi jajaran katelu asring diganti nganggo bentuk gladangan, yaiku adegan
sing ora nggunakake gending nanging nggunakake iringan playon, lan kanthi
otomatis posisi crita diganti kandha. Yen ing seri acara kasebut kedadeyan,
mula perang kasebut diarani perang sing gagal.
2.
Pathet
Sanga. Pemandangan amarga, adegan iki ora kalebu ing antrian, dene
implementasine dietung ing tengah wengi. Bagean kasebut minangka kalodhangan
tumrap dalang supaya guyon nganggo tokoh badut, yaiku Semar, Gareng, Petruk lan
Bagong. Kajaba iku, amarga minangka media sing pas kanggo ngirim pesen babagan
program pangembangan. Baris kaping papat, papan dununge jejer biasane dadi
pertapaan, alas utawa kraton, gumantung karo alus crita sing dicritakake.
Serangkaian perang ing garis iki diarani perang kembang, ing bentuk perang
antarane ksatria lan raksasa utawa kewan sing diwujudake dewa, gumantung karo
lakon sing dipentasake. Baris kaping lima, baris iki asring diarani jejer
uluk-uluk, tegese minangka sinyal yen lakon wayang wis tekan inti crita. Yen
wektu kanggo pagelaran pancen penting, baris iki bakal diganti nganggo bentuk
gladhen, uga larik sabanjure. Ing jalur iki ana transisi saka pathet sanga
menyang pathet manyura. Adegan perang ing seri iki diarani perang tanggung
jawab. Suluk sing ditindakake dalang uga nggunakake suluk pathet manyura wetah.
3.
Pathet
Manyura. Baris kaping enem, ing baris iki isi crita nyebabake rampunge lakon.
Perang ing baris kaping enem diarani perang adoh. Baris kaping pitu, larik iki
diarani pathet galong jejer amarga suluk sing ditembangake dening dalang yaiku
suluk galong wetah. Sulukan iki uga dadi sinyal kanggo kabeh musisi gamelan
kanggo muni gendhing kanthi gong telung nada, sing menehi tandha transisi saka
pathet manyura dadi pathet golong. Adegan perang ing baris kaping pitu diarani
perang brubuh. Pementasan lakon dipungkasi nganggo tari golek kayu, banjur
kayon tantep, ing endi dalang nemplek kayon utawa gunungan ing tengah rangking
tokoh wayang minangka tandha yen lakon wis rampung.
Jinis
Boneka Bayangan
1.
Puppet
Purwa. Tembung purwa digunakake kanggo mbedakake jinise wayang kasebut karo
wayang wayangan liyane. Wayang purwa utawa wayang kulit purwa tegese asale
(dhisik). Purwa wayang dianggep duwe unsur paling tuwa ing antarane wayang
wayangan liyane. Boneka kulit purwa digawe saka kulit bertatap, diwarnai
miturut paugeran pewayangan, diwenehi gagang tanduk kebo Kaukasia, sing diolah
kanthi cara cempurit, sing kalebu tuding lan gapit. (Ali, 2010: 19).
2.
Parwa
Boneka. Wayang Parwaa minangka wayang kulit sing paling populer lan ditemokake
ing saindenging Bali. Wayang Parwa minangka wayang kulit sing nampilake lakon
sing asale saka crita Mahabharata sing uga dikenal kanthi jeneng Astha Dasa
Parwa. Boneka kasebut ditampilake bebarengan karo macem-macem jinis upacara
tradhisional lan religius, sanajan pagelaran kasebut modern. (Ali, 2010: 20).
3.
Boneka
Bayangan Betawi. Ditemtokake manawa tradhisi pagelaran wayang wayangan Betawi
iku asale saka Jawa. Ana ahli sing ujar manawa wayang kulit mlebu Betawi nalika
invasi Mataram ing taun 1682-1629 dening ultan Agung Hantjokorokusumo. Sanajan
kemungkinan wayang kulit bayangan Betawi asale saka Mataram, nanging
pangembangane sajrone puluhan taun kepungkur kanthi nyata ora ana gandhengane
karo area asal usul tradisi seni iki. Nyatane, malah ora dipengaruhi karo
tradhisi pagelaran wayang golek Sunda ing Jawa Barat, sing nyatane duwe akeh
kamiripan. (Munandar, 1994: 107).
4.
Boneka
Madya. Yaiku wayang kulit sing digawe Mangkunegara IV minangka lanjutane crita
wayang purwa karo wayang gedhog. Crita wayang madya minangka transisi saka
crita purwa dadi crita spanduk. Salah sawijining crita wayang terkenal yaiku
crita Anglingdarma. Wayang Madya ora sempat berkembang ing sanjabane lingkungan
Candi Mangkunegaran. (Munandar, 1994: 108).
5.
Wayang
Gedog. Wayang Gedog utawa wayang panji utawa wayang sing nggunakake crita saka
serat spanduk. Wayang iki bisa uga wis ana wiwit jaman Majapahit, wayang gedog
kaya sing dingerteni saiki diarani digawe dening Sunan Giri ing taun 1485
nalika makili Raja Demak sing lagi nindakake invasi Jawa Wétan, jeneng wayang
gedog asale saka pagelaran wayang gedog sing asline tanpa iringan.kecrek
(wesi), mula swarane keprek, asu, dominan banget. (Munandar, 1994: 108).
6.
Wayang
Calonarang. Wayang Calonarang, uga asring diarani wayang leyak, kalebu jinis
wayang bayangan Bali sing dianggep angker amarga ing pagelaran kasebut nuduhake
akeh nilai-nilai gaib lan rahasia pangiwa lan panen. Dalang iki umume minangka
pagelaran wayang sing khusus kanggo lakon saka crita Calonarang. Keanehan
pagelaran boneka Calonarang iki dununge ing tarian sisihane, yaiku teknik game
ngalinting lan adegan ngundang-ngundang, ing endi dalang mbukak utawa nyebutake
jeneng-jeneng wong sing nindakake pangiwa. (Munandar, 1994: 108-109).
7.
Boneka
Krucil. Boneka Krucil pisanan digawe dening Pangeran Pekik saka Surabaya,
boneka kasebut digawe saka kulit cilik mula asring diarani wayang Krucil.
Nalika ngrembaka, wayang iki nggunakake kayu rata (loro-dimensi) sing banjur
diarani wayang klithik. Ing Jawa Tengah, wayang krucil duwe bentuk sing padha
karo wayang gedog. Paraga kasebut nganggo dodot rapekan, keris lan nggunakake
tutup kepala tekes (penggemar. Kamangka ing Jawa Wétan, akeh paraga padha karo
wayang kulit purwa, para raja dinobat lan nganggo praba, ing Jawa Tengah tokoh
raja digulung utawa ana garuda loro pendapat babagan asal usul wayang. Kaping
pisanan, pendapat manawa wayang asale lan mula lair ing Pulo Jawa, sabenere ing
Jawa Wétan. riset dening para sarjana Kulon. Ing antarane para sarjana Kulon
sing kalebu klompok iki, yaiku Hazeau, Brandes, Kats, Rentse and Kruyt.
(Munandar, 1994: 109). Dadi, wayang wayangan duwe macem-macem jinis, saben
jinis duwe keunikan lan karakteristik dhewe-dhewe, sing bisa mbedakake siji
wayang bayangan karo liyane.
Pembabakan Pagelaran Wayang
Pagelaran
wayang (khususnya pagelaran wayang kulit purwa), seperti yang kita kenal pada
masa sekarang, seringkali dipahami secara sepotong-sepotong dan tidak lengkap.
Bahkan ada yang berpendapat, bahwa pagelaran wayang selalu dilakukan pada malam
hari semata. Ini merupakan pemahaman yang lazim di kalangan masyarakat kita.
Pembabakan
pagelaran, adalah pembagian pagelaran menjadi penggal-penggal waktu tertentu,
yang kemudian disebut babak. Setiap babak dalam suatu pagelaran, masing-masing
pada dasarnya mempunyai dukungan sejumlah unsur pembangun babak; misalnya :
adegan, peran, fungsi, sifat, atau suasana tertentu; baik dalam bentuk
sendiri-sendiri, maupun dalam bentuk gabungan antar sekurang-kurangnya dua
unsur atau lebih.
Pada
pagelaran wayang kulît purwa, sebenarnya secara garis besar pembabakannya bisa
digolongkan menjadi tiga yaitu :
Babak
awal (babak pembuka), biasanya merupakan berbagai permainan awal karawitan atau
permainan awal ricikan gamelan yang dilakukan di luar pagelaran wayang kulît purwa.
Babak
pagelaran wayang kulît purwa; merupakan permainan karawitan atau permainan
ricikan gamelan, yang mendukung secara langsung pagelaran wayang kulît purwa.
Babak
akhir (babak penutup), biasanya merupakan berbagai permainan akhir karawitan
atau permainan akhir ricikan gamelan yang dilakukan di luar pagelaran wayang
kulît purwa.
Pada
pagelaran wayang kulit purwa, penggal-penggal waktu yang disebut babak itu,
lebih lazim disebut pathet. Dengan demikian, secara umum dapat dikatakan bahwa
suatu pagelaran wayang kulît purwa, penggal-penggal waktu permainannya, dapat
disebut pathet.
Kesulitan
yang kemudian segera timbul, adalah bahwa penggunaan istilah pathet, sebenarnya
hanya berkenaan secara langsung dengan pembabakan waktu yang digunakan pada
pagelaran wayang kulît purwa saja, dan tidak ada hubungan sama sekali dengan
babak lainnya, yang berada di luar kegiatan pagelaran wayang kulît purwa. Ini
misalnya, bisa dilihat dari penggunaan istilah babak pathet nem, babak pathet
sanga, atau babak pathet manyurâ; yang merupakan istilah baku yang sebenarnya
hanya digunakan pada pagelaran wayang kulit purwa.
Dengan
demikian, sejumlah babak lainnya yang dilakukan di luar pagelaran wayang kulît purwa,
sebenarnya tidak bisa menggunakan istilah pathet. Sedangkan kenyataannya,
seluruh kegiatan tersebut (dari sejak babak awal, babak pagelaran, sampai
dengan babak akhir), biasanya merupakan satu kesatuan pertunjukan; yang secara
umum seluruhnya itu disebut pagelaran.
Jika
dikhususkan pada pagelaran wayang kulît purwa, maka pelaksanaan suatu
pagelaran, biasanya pembabakannya dibagi menurut pathet, adegan, atau gabungan
keduanya. Disebabkan adanya kelaziman sebagai akibat kebiasaan dan tradisi yang
sudah berlangsung selama berabad-abad, pembabakan pagelaran lainnya, seringkali
juga mengacu (menggunakan patokan atau referensi) berupa pembabakan yang
digunakan pada pagelaran wayang kulît purwa. Sedangkan panjang-pendeknya
rentang waktu yang digunakan pada setiap pathet atau setiap babak; biasanya
lebih ditentukan oleh panjang-pendeknya adegan. Meskipun demikian, ada juga
patokan kasar yang bersifat tidak terlalu mutlak harus dipenuhi atau diikuti;
yang berkait langsung dengan penetapan panjang-pendek penggal-penggal waktu
pada pembabakan pagelaran; khususnya yang digunakan pada pelaksanaan pagelaran
wayang kulît purwa.
Patut
dipahami pula, bahwa pada masa yang lampau, pagelaran wayang kulît purwa hanya
diiring menggunakan ricikan gamelan ber-laras (bertangga-nada) sléndro saja dan
tidak menggunakan ricikan gamelan ber-laras (bertangga-nada) pelog. Disebabkan
oleh hal ini, maka penyebutan babak-babak dalam pagelaran wayang, umumnya
menggunakan istilah-istilah yang hanya dikenal pada laras (tangga-nada) sléndro.
Berdasarkan
hasil penelitian para pakar sejarah, penggunaan ricikan gamelan ber-laras
(bertangga-nada) sléndro dan ricikan gamelan ber-laras (bertangga-nada) pelog,
untuk mengiringi pagelaran wayang kulît purwa, sebenarnya baru dikenal sejak
sekitar masa kerajaan Mataram dan sesudahnya, yakni setelah terjadi
pengembangan sistem pagelaran wayang kulît purwa dan juga
perubahan/pengembangan bentuk/rupa wayang kulît purwa.
Pembabakan
pagelaran yang didasarkan kepada pagelaran wayang kulît purwâ, merupakan suatu
pembabakan yang dapat dikatakan paling lengkap susunannya. Meskipun permainan
gamelan pada masa sekarang tidaklah selalu digunakan untuk mengiring
pertunjukan wayang, tetapi kelaziman itu tetaplah digunakan dengan penyesuaian
seperlunya. Sehingga dengan demikian, jika lengkap urutan susunan pembabakannya
akan dibagi menjadi sebagai berikut :
1.
Babak
pambuka pagelaran
2.
Babak
talu
3.
Babak
pathet nem
4.
Babak
pathet lindûr
5.
Babak
pathet sângâ
6.
Babak
pathet nyamat
7.
Babak
pathet manyurâ
8.
Babak
panutup pagelaran
Jika
pembabakannya dilakukan tidak terlalu lengkap; misalnya, jika babak pathet
lindûr dihilangkan atau digabungkan dengan babak pathet nem; sedangkan babak
pathet nyamat dihilangkan atau digabungkan dengan babak pathet sângâ; maka
urutan susunan pembabakannya akan menjadi sebagai berikut :
1.
Babak
pambukâ pagelaran
2.
Babak
talu
3.
Babak
pathet nem
4.
Babak
pathet sângâ
5.
Babak
pathet manyurâ
6.
Babak
panutup pagelaran
Jika
pembabakannya lebih dipersingkat lagi, yaitu misalnya babak pambukâ pagelaran
dan babak panutûp pagelaran dihilangkan; maka urutan susunan pembabakannya akan
menjadi sebagai berikut :
1.
Babak
talu
2.
Babak
pathet nem
3.
Babak
pathet sângâ
4.
Babak
pathet manyurâ
Sedangkan
jika pembabakannya digunakan untuk keperluan bukan pagelaran wayang, maka babak
talu akan dihilangkan. Ini merupakan susunan pembabakan yang paling singkat,
dan biasanya digunakan untuk berbagai jenis pagelaran; yang bukan merupakan
pagelaran wayang; misalnya : pagelaran klenèngan, pagelaran uyôn-uyôn, atau
sendra-tari. Dengan demikian, urutan susunan pembabakannya akan menjadi sebagai
berikut :
1.
Babak
pathet nem
2.
Babak
pathet sângâ
3.
Babak
pathet manyurâ
Untuk
keperluan pagelaran lainnya, tidaklah selalu mutlak harus mengikuti pola urutan
susunan pembabakan seperti yang telah dijelaskan. Sebagai contoh, untuk iringan
beksan (tarian) yang bersifat pethilan (cuplikan, potongan; Inggris :
fragment), hanya digunakan sebagian; atau, salah satu babak saja. Demikian pula
suatu konser karawitan yang digunakan untuk mengiring suatu adegan drama (drama
radio, televisi, sinetron, atau film), menggunakan pembabakan yang disesuaikan
dengan kebutuhan.
Dalam
pelaksanaan suatu pagelaran, sangat disarankan (sangat dianjurkan) untuk
mengurutkan permainan karawitan sesuai dengan pathet-pathet yang telah
ditentukan. Penetapan pathet ini, berkait erat dengan suasana dan acuan nada
yang tertentu, sesuai dengan pathet yang bersangkutan. Namun kenyataannya,
dalam sejumlah pagelaran, kadang-kadang diketahui ada juga penyimpangan dalam
hal pelaksanaannya. Misalnya, permainan karawitan sedang pada saat pathet
sângâ; tetapi karena sesuatu hal, para panjak diminta untuk memainkan suatu
gendhîng yang menggunakan pathet manyurâ. Meskipun kejadian ini tidak terlalu
sering dan bukan merupakan kelaziman, namun sesekali terjadi juga.
Kondisi
ini, umumnya segera berakibat terjadinya beberapa hal, misalnya: terjadinya
perubahan suasana atau terjadinya perubahan acuan nada. Selain itu, kondisi ini
juga bisa berakibat terjadinya kekeliruan nada awal suara vokal (Inggris :
false) yang fatal, sebagai akibat terjadinya perubahan acuan nada pada saat
yang tidak tepat. Misalnya, tinggi-rendah suara/nada awal nyanyian yang
dilakukan oleh panjak swârâ, bisa tidak tepat (terlalu tinggi atau terlalu
rendah) pada nada yang seharusnya.
Babak pambuka pagelaran
Sebuah
pagelaran tradisional Jawa, biasanya diawali dengan permainan sejumlah gendhîng
pambukâ pagelaran. Dalam hal ini, gendhîng pambukâ pagelaran adalah sejumlah
gendhîng (lagu) yang dimainkan sebelum pagelaran yang sesungguhnya dimulai.
Jika mengacu kepada pagelaran wayang kulît purwâ, semalam suntuk atau sehari
suntuk, maka permainan sejumlah gendhîng pambukâ pagelaran lazimnya dilakukan
sebelum rangkaian gendhîng talu dimainkan. Permainan gendhîng pambukâ pagelaran
lazim dilakukan pada pagi hari atau pada sore hari. Tujuan utama dimainkannya
sejumlah gendhîng pambukâ pagelaran, adalah untuk menyambut kedatangan para
tamu, menyemarakkan dan menghangatkan suasana, sebelum pagelaran yang
sesungguhnya dimulai. Selain itu, permainan gendhîng pambukâ pagelaran juga
berperan memberikan tanda bahwa pagelaran akan dimulai. Di wilayah pedalaman
atau pedesaan, permainan gendhîng pambukâ pagelaran seringkali dimaksudkan
untuk memberitahu penduduk desa-desa lain, supaya mengetahui bahwa di desa
tempat gamelan tersebut dimainkan, akan diadakan suatu pertunjukan atau
pagelaran.
Dari
segi waktu memainkannya, gendhîng pambukâ pagelaran dapat dibagi menjadi dua
kategori, yaitu klenèngan soré yang dimainkan pada sore hari; dan klenèngan
ésûk yang dimainkan pada pagi hari.
Klenèngan
soré; adalah suatu konser karawitan gendhîng pambukâ pagelaran yang dimainkan
pada saat sore hari, menjelang malam hari. Karenanya, kemudian sering disebut
klenèngan soré, pagelaran gendhîng soré, atau disingkat menjadi gendhîng soré.
Penggunaan istilah klenèngan soré, mempunyai makna bahwa gendhîng-gendhîng-nya
dimainkan dengan cara garap yang lebih halus. Pada pagelaran wayang kulît purwâ
semalam suntuk, permainan gendhîng pambukâ pagelaran lazimnya dilakukan di
antara sekitar pukul lima sore, sampai dengan sekitar pukul delapan malam;
yaitu sampai saat sebelum rangkaian gendhîng talu dimainkan.
Klenèngan
ésûk; adalah suatu konser karawitan gendhîng pambukâ pagelaran yang dimainkan
pada saat pagi hari, menjelang siang hari. Karenanya, kemudian sering disebut
sering disebut pagelaran gendhîng esûk, klenèngan énjîng, klenèngan ésûk, atau
disingkat menjadi gendhîng ésûk. Penggunaan istilah klenèngan ésûk, mempunyai
makna bahwa gendhîng-gendhîng-nya dimainkan dengan cara garap yang lebih halus.
Pada pagelaran wayang kulît purwâ yang dilakukan pada siang hari, permainan
gendhîng pambukâ pagelaran dilaksanakan di antara sekitar pukul lima pagi,
sampai dengan sekitar pukul delapan pagi; yaitu sampai saat sebelum rangkaian
gendhîng talu dimainkan.
Beberapa
kebiasaan dan adat tradisi yang sangat baik dan seringkali diterapkan di daerah-daerah
pedalaman atau pedesaan; adalah adanya berbagai kegiatan gebyakan yang
dilaksanakan di dalam waktu yang dialokasikan untuk memainkan gendhîng-gendhîng
pambukâ pagelaran. Misalnya :
Kegiatan
gebyakan karawitan; yaitu suatu pentas konser karawitan Jâwâ. Dalam kegiatan
ini, penabûh atau panjak yang memainkan ricikan gamelan, biasanya diperankan
oleh sekelompok atau beberapa kelompok anak-anak, pemuda, pemudi, remaja
putra/putri, murid-murid sekolah setempat, ibu-ibu, atau bapak-bapak; yang sedang
dalam taraf belajar nabûh gamelan (membunyikan atau menabuh ricikan gamelan)
atau belajar olah karawitan. Permainannya, seringkali dilakukan secara
bergantian di antara mereka.
Kegiatan
gebyakan beksâ; yaitu suatu pentas tari tradisional Jawa. Dalam kegiatan ini,
biasanya penarinya diperankan oleh sekelompok atau beberapa kelompok anak-anak,
pemuda, pemudi, remaja putra/putri, murid-murid sekolah setempat, ibu-ibu, atau
bapak-bapak; yang sedang dalam taraf belajar olah beksâ (tari tradisional Jawa).
Permainannya, seringkali dilakukan secara bergantian di antara mereka. Karena
merupakan hasil latihan dasar, maka biasanya pentas tarinya dilaksanakan dalam
bentuk yang sederhana.
Misalnya
: berbentuk tari pethilan (Inggris : fragment), yaitu tari yang diambil dari
potongan suatu cerita tertentu, atau berbentuk tari lepas.
Kegiatan
gebyakan panembrâmâ yaitu pentas menyanyikan lagu atau tembang tradisional
Jawa, yang dilakukan secara bersama-sama (koor). Biasanya, kegiatan ini
diperankan oleh sekelompok atau beberapa kelompok anak-anak, pemuda, pemudi,
remaja putra/putri, murid-murid sekolah setempat, ibu-ibu, atau bapak-bapak;
yang sedang dalam taraf belajar olah swara. Permainannya, seringkali dilakukan
secara bergantian di antara mereka.
Kegiatan
gebyakan semacam ini, biasanya dilaksanakan dengan tujuan memberikan kesempatan
kepada kelompok anak-anak, pemuda, pemudi, remaja putra/putri, murid-murid
sekolah setempat, ibu-ibu, atau bapak-bapak pengikut kegiatan latian (berlatih)
kesenian (misalnya : karawitan atau menabuh gamelan, menari, menyanyi, dan
sebagainya) di desa tersebut, untuk menunjukkan dan memamerkan hasil latian
(hasil berlatih) atau hasil kegiatan berkesenian di desa tersebut, di hadapan
khalayak ramai, para tamu, para pemuka desa, para sesepûh atau tetua adat, atau
para pamông prâjâ (para pejabat pemerintah) setempat. Permainan gendhîng
pambukâ pagelaran, diakhiri sesaat menjelang pagelaran yang sesungguhnya akan
dimulai. Pada pagelaran wayang kulît purwâ, permainan gendhîng pambukâ
pagelaran dihentikan pada saat rangkaian gendhîng talu hendak dimainkan; yaitu
sekitar pukul delapan malam; atau, pukul delapan pagi.
Sesuai
dengan tujuannya, yang diharapkan akan menyemarakkan suasana sebelum pagelaran
yang sesungguhnya dimulai, serta untuk menyambut para tamu; maka komposisi
gendhîng (lagu) yang dimainkan, biasanya juga dipilih yang bersuasana gembira,
ramai, dan berpola permainan karawitan sederhana. Permainan gendhîng pambukâ
pagelaran, biasanya juga menampilkan permainan jenis gendhîng sorân atau
gendhîng bonangan.
Gendhîng
sorân; atau, sering juga disebut klenèngan sorân; adalah suatu konser
karawitan, yang bunyi ricikan gamelan-nya dihasilkan dengan cara memukul
keras-keras; sehingga suara gendhîng (lagu) yang dihasilkan sangat sorâ (keras,
kuat; Inggris : loud). Gendhîng sorân,umumnya sangat menonjolkan suara keras
dan nyaring sejumlah ricikan balungan tertentu; yaitu : ricikan sarôn panembûng
atau ricikan demûng, ricikan sarôn pambarûng, serta ricikan pekîng. Gendhîng
sorân, biasanya mempunyai rangkaian notasi gendhîng (lagu) yang cenderung
relatif sederhana, dimainkan dengan moda lâyâ tanggûng (sedang), seseg (cepat),
atau lâyâ tamban (lambat); serta moda tabûh sorâ (ricikan gamelan dibunyikan
dengan cara dipukul keras-keras, sehingga bunyi yang dihasilkan sangat
keras/nyaring).
Gendhîng
bonangan; adalah sejenis gendhîng sorân, yang permainan karawitan-nya lebih
menonjolkan permainan ricikan bonang pambarûng atau ricikan bonang barûng serta
ricikan bonang panerûs. Gendhîng bonangan, biasanya mempunyai rangkaian notasi
gendhîng (lagu) yang cenderung relatif sederhana; dimainkan dalam moda lâyâ
tanggûng (sedang) atau lâyâ tamban (lambat); serta moda tabûh sorâ (ricikan
gamelan dibunyikan dengan cara dipukul keras-keras, sehingga bunyi yang
dihasilkan sangat keras/nyaring).
Kedua
jenis gendhîng di atas, biasanya dimainkan secara instrumental (tidak
dilengkapi vokal).
Meskipun
tidak ada aturan yang secara khusus mengatur atau mengharuskan diurutkannya
laras (tangga-nada) dan pathet pada permainan gendhîng pambukâ pagelaran,
tetapi sangat dianjurkan untuk mengikuti pola urutan laras (tangga-nada) dan
pathet yang baku dan lazim. Sehingga pada saat permainan gendhîng pambukâ
pagelaran terakhir dimainkan serta kemudian diakhiri; laras dan pathet
diharapkan pada kedudukan laras sléndro pathet manyurâ; atau, pada kedudukan
laras pelog pathet barang.
Dalam
pemilihan pola gendhîng (lagu) yang dimainkannya, dianjurkan untuk memulai
permainan gendhîng pambukâ pagelaran dengan pola gendhîng (lagu) yang
sederhana; misalnya : pola lancaran; dan diakhiri dengan pola gendhîng (lagu)
yang lebih rumit; misalnya : pola ladrang, pola ketawang, atau pola gendhîng
kethûk loro (2) kerep. Dengan demikian, hirarki serta urutan pola susunan
gendhîng, laras, dan pathet, dapat dicapai secara serasi; dimulai dari susunan
gendhîng yang paling sederhana, dan diakhiri dengan gendhîng yang relatif lebih
sulit susunannya.
Seperti
sudah dijelaskan, pola permainan gendhîng pambukâ pagelaran biasanya sederhana,
ramai, dan bersuasana gembira. Namun, pola ini lazimnya diatur sedemikian rupa,
sehingga semakin mendekati saat selesai dimainkannya gendhîng pambukâ pagelaran
(menjelang dimainkannya rangkaian gendhîng talu), permainan karawitan menjadi
semakin tenang. Lazimnya, pemilihan gendhîng (lagu) juga diatur sedemikian
rupa, sehingga menjelang usai, gendhîng (lagu) yang dimainkan dipilihkan yang
dilengkapi dengan vokal (dilengkapi sindhènan dan gerôngan) dan menggunakan
moda garap yang lebih halus; sehingga berkesan lebih anggun.
Pathet
Nem
Bagian
pertama dari pembabakan waktu pagelaran wayang, lazim disebut pathet nem. Pada
awalnya pagelaran wayang kulît purwa hanya menggunakan ricikan gamelan yang
ber-laras (bertangga-nada) sléndro. Hal itulah yang menyebabkan berbagai
istilah yang digunakan, juga berasal dari istilah-istilah yang digunakan pada
laras (tangga-nada) sléndro. Meskipun kemudian pagelaran wayang kulît purwa
juga menggunakan laras (tangga-nada) pelog, namun penyebutan yang menggunakan
istilah berasal dari laras (tangga-nada) sléndro ini tetap dipakai; bahkan
berlangsung sampai saat ini. Gendhîng-gendhîng (lagu) yang dimainkan pada babak
pathet nem, khususnya pada pagelaran wayang kulît purwa, umumnya juga meliputi
menggunakan laras (tangga-nada) sléndro pathet nem dan laras (tangga-nada) pelog
pathet limâ.
Kadang-kadang,
pada babak pathet nem juga dimainkan gendhîng-gendhîng laras (bertangga-nada)
sléndro pathet manyurâ, atau bahkan gendhîng-gendhîng laras (bertangga-nada)
pathet pelog nem; yang dipinjam untuk digunakan atau dimainkan pada babak
pathet nem. Pola ini disebut pathet silihan (pathet yang dipinjam).
Adegan-adegan
yang digunakan untuk mendukung pagelaran wayang kulît purwa pada pathet nem,
jika dilakukan secara lengkap, terdiri atas :
1.
Adegan
jejer jangkep pathet nem
2.
Adegan
miji punggâwâ
3.
Adegan
tamu rawûh
4.
Adegan
jengkar kedhatôn/bedhôlan
5.
Adegan
gapuran
6.
Adegan
jejer kedhatôn
7.
Adegan
jejer paséban njawi
8.
Adegan
budhalan
9.
Adegan
prampôgan
10.
Adegan
jejer sabrang
11.
Adegan
budhalan sabrang
12.
Adegan
perang gagal
13.
Adegan
pathet lindûr
Adegan-adegan
tersebut di atas, belum tentu seluruhnya ada (digunakan) dalam suatu pagelaran
wayang; melainkan disesuaikan dengan keperluan. Setiap adegan pada pathet nem,
lazimnya diiring gendhîng-gendhîng tertentu yang sesuai karakternya dengan
adegan yang dimaksud. Dalam beberapa hal, gendhîng-gendhîng itu bahkan
mempunyai sifat dan cara garap yang juga berbeda.
Pathet
Lindûr
Babak
pathet lindûr, adalah suatu adegan (bisa juga berbentuk suatu jejer) yang
dilaksanakan menjelang akhir seluruh permainan babak pathet nem. Adegan pathet
lindûr, biasanya merupakan adegan yang relatif pendek. Selain itu, fungsi
adegan ini adalah sebagai babak peralihan atau babak transisi yakni dari babak
pathet nem ke babak pathet sângâ. Secara hirarki pembabakan, sebenarnya babak
pathet lindûr masih termasuk ke dalam babak pathet nem (masih menjadi bagian
yang tak terpisahkan dari babak pathet nem). Namun jika melihat kepada fungsi
dan suasana yang dibangkitkannya; maka sebenarnya babak pathet lindûr merupakan
suatu babak tersendiri; yang posisinya berada di antara babak pathet nem dan
babak pathet sângâ.
Jika
pada adegan sebelumnya (terutama pada pertengahan babak pathet nem), pagelaran
wayang lazim diiring menggunakan gendhîng-gendhîng yang umumnya sangat dinamis;
maka pada adegan ini iringan menjadi sangat berbeda. Umumnya, iringan gendhîng
yang digunakan pada babak pathet lindûr, mempunyai moda garap yang lebih lurûh
(lebih tenang). Bahkan, sejak tahun 1970-an sampai sekarang, ada upaya untuk
mengubah suasana babak pathet lindûr secara lebih extrim. Sebagai contoh, pada
pagelaran wayang kulît purwa gagrak (gaya, corak) Surâkartâ masa sekarang,
babak pathet lindûr seringkali diiring menggunakan pola permainan karawitan
gagrak (gaya, corak) Mataram. Pada masa dahulu, hal ini termasuk salah satu yang
ditabukan, karena dianggap nerak pakem (melanggar aturan baku) yakni
mencampur-adukkan gagrak (corak, gaya).
Istilah
lindûr, berasal dari kata ‘nglindûr’; yang artinya : orang yang bermimpi,
sambil mengucapkan kalimat atau kata-kata yang tidak begitu jelas. Mimpi
seperti ini, biasanya berlangsung pada saat hari belum mencapai tengah malam.
Memang babak pathet lindûr biasanya dimainkan pada waktu yang bersamaan dengan
saat orang ‘nglindûr’; yakni menjelang tengah malam. Secara filosofis, hal ini
juga berkait erat dengan alur cerita dalam pagelaran wayang, yang pada saat
sampai pada babak itu, masih penuh dengan ketidak-jelasan.
Penggarapan
vokal pada babak pathet lindûr, umumnya juga agak mengacu kepada kondisi orang
yang sedang nglindûr. Misalnya, menggunakan lûk céngkôk atau lekuk-liku alunan
suara yang irâmâ-nya relatif sangat lambat, pengucapan kalimat atau kata yang
relatif panjang, dan kebanyakan juga menggunakan suara yang bernada tinggi.
Kesan nglindûr ini, terasa sangat kuat (dominan), pada saat dhalang melagukan
sulukan pathet lindûr; yang biasanya di-tembang-kan pada saat-saat akhir
(sebagai penutup) seluruh permainan babak pathet nem; menjelang pergantian ke
babak pathet sângâ.
Pathet
Sângâ
Babak
pathet sângâ, pada pagelaran wayang kulît purwa, merupakan suatu istilah yang
lazim digunakan untuk menyebut pembabakan waktu tengah pagelaran; yang
menggunakan laras (tangga-nada) sléndro pathet sângâ atau laras (tangga-nada) pelog
pathet nem. Babak ini, umumnya dimainkan pada sekitar tengah malam (jika
pagelaran wayang kulît purwa dilaksanakan malam hari); atau pada sekitar tengah
hari (jika pagelaran wayang kulît purwa dilaksanakan pada siang hari).
Pada
awalnya, pagelaran wayang kulît purwa hanya menggunakan ricikan gamelan yang
ber-laras (bertangga-nada) sléndro. Hal itulah yang menyebabkan berbagai
istilah yang digunakan, berasal dari istilah-istilah yang digunakan pada laras
(tangga-nada) sléndro. Meskipun kemudian pagelaran wayang kulît purwa juga
menggunakan laras (tangga-nada) pelog, namun penyebutan yang menggunakan
istilah berasal dari laras (tangga-nada) sléndro ini tetap dipakai.
Gendhîng-gendhîng
yang dimainkan pada babak pathet sângâ, secara umum bersuasana lurûh (tenang),
bernada dasar lagu rata-rata relatif agak tinggi; dengan pengecualian yang
digunakan untuk mengiring beberapa adegan tertentu, yang menghendaki suasana
yang lain. Disebabkan faktor sejarah dan kebiasaan, babak pathet sângâ sebagian
besar diiring menggunakan gendhîng-gendhîng laras (bertangga-nada) sléndro
pathet sângâ. Sementara gendhîng-gendhîng laras (bertangga-nada) pelog pathet
nem, yang secara umum bersuasana agak sereng (kurang tenang), bernada dasar
lagu relatif agak tinggi; agak kurang banyak digunakan; kecuali untuk beberapa
adegan tertentu yang memerlukannya.
Adegan-adegan
yang digunakan untuk mendukung pagelaran wayang kulît purwa pada pathet sângâ,
jika lengkap terdiri dari :
1.
Adegan
jejer jangkep pathet sângâ
2.
Adegan
banyôlan
3.
Adegan
satriyâ lumaksânâ
4.
Adegan
alas-alasan
5.
Adegan
gârâ-gârâ
6.
Adegan
miji punggâwâ
7.
Adegan
perang kembang
8.
Adegan
jejer pathet nyamat
Adegan-adegan
tersebut di atas, belum tentu seluruhnya ada dalam pagelaran wayang, melainkan
disesuaikan dengan keperluan. Setiap adegan pada pathet sângâ, lazim diiring
gendhîng-gendhîng tertentu, yang masing-masing mempunyai sifat dan cara garap
yang berbeda.
Pathet
Nyamat
Babak
pathet nyamat, secara hirakis pembabakan, sebenarnya masih merupakan bagian
yang tak terpisahkan dari babak pathet sângâ. Namun disebabkan perannya yang
berfungsi sebagai transisi; babak ini seringkali dianggap berdiri sendiri di
antara babak pathet sângâ dan babak pathet manyurâ.
Babak
pathet nyamat, adalah suatu istilah yang digunakan untuk menyebut suatu adegan
jejer yang dilaksanakan setelah selesainya adegan perang kembang. Adegan pada
babak pathet nyamat ini, seringkali digunakan sebagai peralihan (transisi) dari
babak pathet sângâ ke babak pathet manyurâ. Karena merupakan babak peralihan
(babak transisi), maka gendhîng yang digunakan sebagai pengiring umumnya
mempunyai rangkaian notasi yang relatif pendek.
Bahkan
ada dhalang yang lebih suka melakukannya dengan pendekatan yang sedikit
berbeda. Misalnya, adegan jejernya dilakukan menggunakan iringan gendhîng
pathet sângâ. Setelah permainan gendhîng dihentikan dan jejer dilaksanakan
secukupnya (masih dalam babak pathet sângâ); kemudian di tengah-tengah
ântâwacânâ (dialog) antar tokoh wayang, dhalang ‘memindahkan’ suasana dan babak
secara seketika, menjadi babak pathet manyurâ menggunakan sulukan (nyanyian
dhalang).
Gendhîng-gendhîng
yang secara khusus digunakan untuk mengiring adegan jejer pada babak pathet
nyamat, biasanya mempunyai karakter yang juga bersifat transisional. Dalam hal
ini, terjadi sejumlah anomali (kelainan atau ketidak-sesuaian) yang berhubungan
dengan kesepakatan/pembakuan aturan penggunaan nada-nada tertentu pada suatu
pathet tertentu.
Pada
sejumlah kasus, gendhîng-gendhîng yang dinyatakan sebagai gendhîng laras
sléndro pathet nyamat, ada kecenderungan sudah menggunakan gông bernada nem
(6), tetapi suasana gendhîng-nya secara umum masih berkesan mempunyai suasana
pathet sângâ yang terasa masih sangat dominan. Untuk diketahui, penggunaan gông
yang bernada nem (6), biasanya digunakan pada gendhîng-gendhîng laras sléndro
pathet manyurâ atau gendhîng-gendhîng laras sléndro pathet nem; dan bukannya
pada laras sléndro pathet sângâ.
Pada
sejumlah kasus, gendhîng-gendhîng yang dinyatakan sebagai gendhîng laras pelôg
pathet nyamat; ada kecenderungan sudah menggunakan gông bernada dhadha (3) atau
barang (7), tetapi suasana gendhîng-nya secara umum masih berkesan mempunyai
suasana pathet sângâ (laras pelôg pathet nem) yang terasa masih sangat dominan.
Untuk diketahui, penggunaan gông yang bernada dhadha (3) atau barang (7),
biasanya digunakan pada gendhîng-gendhîng laras pelôg pathet barang, dan
bukannya pada laras pelôg pathet nem.
Adegan
jejer pada babak pathet nyamat, tidak selalu ada pada setiap pagelaran wayang
kulît purwa. Penggunaannya, lebih banyak ditentukan oleh kebutuhan pagelaran
dan alur cerita. Secara garis besar, babak pathet nyamat merupakan bagian paling
akhir dari seluruh bagian dan adegan dari babak pathet sângâ.
Pathet
Manyura
Babak
pathet manyurâ, pada pagelaran wayang kulît purwa, merupakan suatu istilah yang
lazim digunakan untuk menyebut pembabakan waktu akhir pagelaran yang menggunakan
laras (tangga-nada) sléndro pathet manyurâ dan laras (tangga-nada) pelog pathet
barang.
Penggunaan
istilah pathet manyurâ, sebenarnya kurang tepat, karena nyatanya pada masa
penggunaannya dikenal adanya pemakaian laras (tangga-nada) sléndro pathet
manyurâ dan juga laras (tangga-nada) pelog pathet barang. Namun harus kita
ingat, bahwa pada masa dahulu pagelaran wayang kulît purwa hanya menggunakan
ricikan gamelan laras (tangga-nada) sléndro saja. Karenanya, kemudian hanya
dikenal istilah ‘pathet manyurâ’, yang sebenarnya merupakan pemendekan atau
berasal dari istilah ‘laras sléndro pathet manyurâ’.
Adegan-adegan
yang digunakan untuk mendukung pagelaran wayang kulît purwa, pada babak pathet
manyurâ, jika lengkap, terdiri dari :
1.
Adegan
jejer jangkep pathet manyurâ
2.
Adegan
jejer pathet manyurâ srambahan
3.
Adegan
perang brubûh
4.
Adegan
tayungan
5.
Adegan
tancep kayôn
6.
Adegan
golèk
Setiap
adegan tersebut di atas, belum tentu seluruhnya ada pada setiap pagelaran
wayang kulît purwa. Selain itu, setiap adegan tersebut, umumnya mempunyai
gendhîng-gendhîng pengiringnya yang bersifat khas.
Panutup
pagelaran
Babak
panutup pagelaran, merupakan bagian terakhir dari suatu pagelaran. Babak ini,
digunakan untuk menutup sebuah pagelaran. Waktu yang digunakan untuk melakukan
babak ini, biasanya sangat pendek. Biasanya, dilakukan para panjak dengan cara
memainkan satu buah gendhîng panutup pagelaran yang bersifat khas. Gendhîng
semacam ini, biasanya dirancang dan disesuaikan dengan kelompok, grup, lembaga,
instansi, dinas, perusahaan, atau organisasi kesenian para panjak. Namun,
kadang-kadang bisa juga ditemukan ada sekelompok panjak yang memainkan suatu
konser karawitan secara lengkap sebagai penutup suatu pagelaran, sehingga
memakan waktu cukup panjang. Pada penutupan pagelaran wayang kulît purwa,
memainkan gendhîng panutûp pagelaran secara lengkap dan panjang, umumnya
bertujuan menghabiskan waktu; atau, untuk menunggu pagi hari (setelah melakukan
pagelaran wayang kulît purwa semalam suntuk).
Catatan
:
1.
Istilah
pathet, mempunyai beberapa pengertian yang berlainan makna dan artinya.
Penjelasan rinci tentang pathet; dibahas pada bagian lain dari buku ini.
2.
Adanya
sejumlah istilah atau sebutan pada pembabakan pagelaran, misalnya, sebutan
untuk pathet; yang pada dasarnya mengacu kepada berbagai istilah yang hanya
terdapat pada laras (tangga-nada) sléndro; sedikit-banyak juga membuktikan
bahwa laras (tangga-nada) sléndro kemungkinan besar memang sudah ada lebih
dahulu.
3.
Situasi
ini terjadi sebagai akibat masuk dan berkembangnya agama Islam di pulau Jawa.
Pengembangan dan perubahan bentuk/rupa wayang kulît purwa oleh para wali pada
masa itu, disebabkan agama Islam memerlukan media untuk melakukan penyebaran
agama; sedangkan agama Islam tidak memperbolehkan penggunaan bentuk yang
menyerupai manusia. Salah satu penyebabnya, adalah untuk menghindari terjadinya
proses pemujaan terhadap benda-benda yang mirip manusia, sehingga bisa dianggap
setara dengan pemujaan berhala. Dengan alasan itu, bentuk/rupa wayang kulît purwa
lalu dikembangkan, diubah, dan disederhanakan (distilasi); sehingga seperti
yang kita lihat sekarang. Bentuk/rupa wayang kulît purwa pada masa sebelumnya,
lebih realistis, lebih mirip dengan gambar bentuk/rupa manusia dilihat dari arah
samping depan.
4.
Bentuk/rupa
gambar manusia pada lukisan wayang tradisional Bali (yang sampai sekarang masih
banyak dibuat orang), yang menggambarkan tokoh-tokoh atau manusia dari arah
samping depan; merupakan cara penggambaran yang berasal dari ratusan tahun yang
lampau, dan terbukti tidak mengalami perubahan sama sekali (hanya sarana atau
alat gambar dan media gambarnya yang berubah)
5.
Bentuk/rupa
wayang kulît purwa versi Jawa pada masa lampau, bisa dilihat pada wayang kulît purwa
versi Bali (yang masih dimainkan orang sampai saat ini). Demikian pula bentuk
pagelaran wayang kulît purwa versi Jawa pada masa lampau; kira-kira sama dengan
bentuk pagelaran wayang kulît purwa versi Bali. Seperti diketahui, bentuk/rupa
awal wayang kulît purwa versi Bali, pada dasarnya berasal dari pulau Jawa
(khususnya Jawa Timur). Bentuk/rupa asli wayang purwa versi Jawa atau versi
Bali ini (berbentuk gambar orang/manusia dilihat dari samping depan), bisa
dilihat pada gambar-gambar timbul (relief) di dinding candi Penataran (di Jawa
Timur). Pagelaran wayang kulît purwa versi Bali, hanya menggunakan ricikan
gamelan ber-laras (bertangga-nada) sléndro, dan tidak menggunakan ricikan
gamelan ber-laras (bertangga-nada) pelog.
6.
Sisa-sisa
bentuk/rupa asli wayang purwa, masih bisa kita kenali pada sejumlah tokoh
wayang kulît purwa gagrak Mataram (Yogyâkartâ). Ciri-cirinya, digambarkan
mempunyai dua buah mata; wajahnya dilihat dari arah samping depan; serta
mempunyai bentuk tubuhnya lebih pendek, sehingga lebih mewakili bentuk tubuh
manusia dengan proporsi yang lebih realistis. Tokoh-tokoh wayang kulît purwa
yang bisa dianggap mewakili bentuk/rupa asli ini, misalnya : Anôman, atau
tokoh-tokoh yaksâ (raksasa).
7.
Di
wilayah pedalaman, suara gamelan bisa mencapai jarak yang relatif jauh
(beberapa kilometer), tanpa bantuan perangkat sistem penguat suara.
8.
Gebyakan,
adalah suatu kegiatan pentas, yang dilaksanakan sebagai salah satu cara untuk
mempertunjukkan hasil suatu proses belajar atau berlatih, selama beberapa waktu
tertentu; misalnya : pentas tari, pentas karawitan, pentas drama, pentas
menyanyi, dan sebagainya.
9.
Olah
karawitan, adalah belajar dan berlatih untuk menguasai berbagai segi yang
berhubungan dengan karawitan atau kemampuan memainkan ricikan gamelan.
10.
Olah
beksâ, adalah belajar dan berlatih untuk menguasai berbagai segi yang
berhubungan dengan beksa (tari) atau kemampuan menari.
11.
Panembrâmâ,
setara artinya dengan koor (menyanyi secara bersama-sama). Di Jawa Barat, lazim
disebut rampak sekar.
12.
Olah
swârâ, adalah belajar dan berlatih untuk menguasai berbagai segi yang
berhubungan dengan seni suara atau kemampuan untuk menyanyi dan menghasilkan
mutu suara yang baik.
13.
Pola
mengiringi babak pathet lindûr menggunakan gendhîng dan pola permainan
karawitan gagrak (gaya, corak) Mataram ini, dimulai oleh Ki Nartô Sabdô
almarhum; sejak sekitar tahun 1970-an. Pada masa itu, cukup banyak kalangan
pecinta seni karawitan Jawa, yang menentang upaya Ki Nartô Sabdô ini; karena
dianggap ‘nerak pakem’ (melanggar aturan baku). Pada masa itu, Ki Nartô Sabdô,
menggunakan dan menggabungkan berbagai pola dan gagrak (corak, gaya, mahzab)
permainan karawitan secara bebas. Secara umum, sebenarnya beliau mendasarkan
pola permainan karawitan-nya pada gagrak (gaya, corak) Surâkartâ. Tetapi,
mungkin karena dinamika dan kreatifitasnya yang sangat tinggi, beliau bisa
menggabungkan berbagai gagrak (gaya, corak) ke dalam pola permainan
karawitan-nya. Misalnya, gagrak Semarang, gagrak Surâkartâ, gagrak Mataram,
gagrak Jâwâ-Timûr, atau gagrak Banyumas. Ki Nartô Sabdô almarhum, tinggal di
kota Semarang (rumah beliau, di jalan Anggrek, sedikit di sebelah utara lapang
Simpang Lima, yang sangat terkenal di kota Semarang). Ini mungkin juga
merupakan salah satu faktor penting. Karena dengan tinggal di kota Semarang yang
jauh dari pusat-pusat mahzab lainnya (misalnya : Surâkartâ atau Yogyâkartâ),
maka beliau dengan mudah bisa menghindarkan diri dari terjadinya berbagai
pengaruh kuat dan benturan kepentingan. Selain itu, pada masa itu tidak ada
dhalang lain yang bertindak seberani Ki Nartô Sabdô almarhum, dalam hal
melakukan berbagai pengubahan, pengembangan, dan pola garap karawitan. Hal ini,
dikerjakan secara sangat intensif bersama kelompok (grup) keseniannya, yang
bernama ‘Côndông Raôs’. Berbagai gendhîng (lagu) yang sangat khas, telah dibuat
oleh Ki Nartô Sabdô. Jumlahnya, mungkin telah mencapai ratusan; dan sampai saat
ini gendhîng-gendhîng hasil karyanya ternyata masih disukai dan masih digunakan
orang; termasuk oleh para dhalang lainnya. Sejak tahun 1970-an itu, karena
pengaruhnya yang sangat kuat, dan karena masyarakat pencinta kesenian Jawa
ternyata lebih bisa menerima dan bahkan sama sekali tidak mempersoalkannya;
maka pola permainan seperti ini akhirnya diterima juga oleh berbagai kalangan
lain, yang semula menentangnya. Perlu diketahui juga, bahwa pada masa itu,
melalui angket yang dibuat Radio Republik Indonesia (RRI), Ki Nartô Sabdô
bahkan pernah menerima ‘gelar’ sebagai dhalang paling populer (paling disukai)
oleh masyarakat. Bahkan di antara dhalang-dhalang lain, lama sesudah beliau
meninggal sekalipun, nama Ki Nartô Sabdô rupanya tidak bisa dihilangkan begitu
saja. Ini bisa dibuktikan, dengan masih banyaknya stasiun pemancar radio
(terutama stasiun pemancar radio swasta niaga) yang dengan setia menyiarkan berbagai
hasil rekaman pagelaran wayang kulît purwa yang dimainkan oleh Ki Nartô Sabdô
almarhum; atau menyiarkan rekaman permainan karawitan-nya yang sangat khas.
Pada masa ini, bahkan dengan mudah orang masih bisa membeli rekaman pagelaran
wayang atau rekaman gendhîng uyôn-uyôn (dalam bentuk kaset), yang dimainkan
oleh Ki Nartô Sabdô almarhum bersama kelompoknya, duapuluh atau tigapuluh tahun
yang lampau.
Pakem
Pagelaran Wayang Kulit sebagai Perjalanan Hidup Manusia
Penyelenggaraan
wayang kulit semalam suntuk telah digambarkan dalam serat weda purwaka dan
pupuh dhandanggula. Di dalam pupuh dhandanggula dapat disimpulkan bahwa segala
sesuatu yang berhubungan dengan pertunjukan wayang kulit mempunyai
simbol-simbol sendiri antara lain sebagai berikut :
1.
Orang
yang mempunyai hajat wayangan (yang menganggap wayang) diumpamakan seperti yang
Maha Widi.
2.
Dhalang
menggambarkan Tri Murti, yang dimaksud Tri Murti dalam agama Hindhu yaitu
Brahma, Wisnu dan Rudra Brahma, Brahma sebagai pencipta, wisnu sebagai
pemelihara dan Rudra sebagai perusak. Namun dalam hal ini dikaitkan dengan
sifat tuhan sebagai pencipta, pemelihara dan sebagai pemberi adzab.
3.
Wayang
yang dimainkan menggambarkan makhluk.
4.
Blencong
menggambarkan matahari.
5.
Kelir
atau layar menggambarkan angkasa (langit).
6.
Debog
atau batang pisang menggambarkan bantalan (bumi tanah).
7.
Gamelan
menggambarkan keutuhan manusia hidup didunia. (Padmosoekotjo, 2005: 16).
Sedangkan
hal-hal lain yang berhubungan dengan pagelaran wayang kulit sebagai gambaran manusia adalah :
1.
Orang
yang mempunyai hajat wayangan diibaratkan sebagai Hyang Atma (jiwa manusia).
2.
Dalang
sebagai pencipta dan karsa manusia.
3.
Wayang
simbol dari pada nafsu manusia yang terdapat
pada panca indera.
4.
Kelir
atau layar menggmbarkan angan-angan manusia.
5.
Debog
atau batang pisang melambangkan jasmani atau raga manusia.
6.
Blencong
atau lampu, melambangkan pramana (denyut jantung yang menjadi tanda kehidupan.
7.
Gamelan
melambangkan kebutuhan hidup manusia.
8.
Kotak
tempat menyimpan wayang menggambarkan sangkan paran (asal mula dan tujuan),
yaitu asal mula manusia sebelum hidup dan tempat manusia setelah mati.
9.
Gunungan
atau kayon melambangkan kehidupan (dari kata Khayyun, khayyun yang berarti
hidup).
10.
Cempala
atau alat untuk melukiskan jantung manusia, karena bentuk dari cempala hampir
mirip sepert jantung.
11.
Kepyak
menggambarkan peredaran darah pada urat nadi.
(Padmosoekotjo, 2005: 18)
Sedangkan
urut-urutan jalan cerita pagelaran wayang kulit yaitu :
1.
Jejer
pathet enem (bisa diartikan:Adegan dengan dasar 6) atau jejer pathet Lasem,
adegan Sang Prabu di ruang persidangan (perepatan agung) bersama patih,
penasehat atau tetua kraton membahas sesuatu hal. Adegan ini menggambarkan apa
yang terpikirkan. Dari awal inilah asal mula semua yang akan terjadi
digambarkan, diungkapkan.
2.
Kadhatonan
atau Gupitmandragini, adegan di dalam keraton, (Gupitmandragini: ruang untuk
wanita utama), pertemuan antara Sang Prabu dengan Prameswari (lelaki dan
wanita), yang menggambarkan menyatunya pikir dan rasa menjadi karsa (niat),
yaitu keinginan (niat) untuk memiliki keturunan (anak).
3.
Paseban
Jaba (tempat menghadap seba di sebelah luar dari balairung), patih menyampaikan
apa yang menjadi inti persidangan kepada mantri dan putra raja, lalu memberikan
perintah untuk menyiapkan wadyabala (pasukan). Adegan ini menggambarkan
kelahiran si jabang bayi.
4.
Bodholan
(budhaling wadyabala), Pemberangkatan (berangkatnya pasukan) berangkatnya
pasukan dari kerajaan (angka 1), ditandai dengan suluk “Ada-ada Hastakuwala”
dan “Ada-ada Budhalan Mataraman”. Adegan ini menggambarkan pola sang jabang
bayi yang mulai bertambah usia.
5.
Jejer
sabrangan, adegan di kerajaan seberang (kerajaan lain). Sang Prabu yang juga
membahas sesuatu hal dengan patih atau penasehatnya. Adegan ini menggambarkan
si jabang bayi sudah menjadi anak-anak (bocah), dan mulai mempunyai
keinginan-keinginan.
6.
Perang
gagal, ada dua macam perang yang terjadi pada pathet enem yaitu :
a.
perang
ampyak: digambarkan dengan pasukan kerajaan (rampogan) yang memperbaiki jalan,
dan dimainkan setelah adegan bodholan (budhaling wadyabala).
b.
perang
simpangan: digambarkan pasukan kerajaan (angka 1) bertemu dengan pasukan
kerajaan seberang dan terjadi perselisihan, namun memilih menghindari
terjadinya pertempuran dengan menyimpang. Dimainkan setelah jejeran kerajaan
seberang. Di Pathet enem ini hanya ada satu perang dan belum ada paraga (toko
wayang) yang mati. Adegan ini menggambarkan anak (bocah) yang belum dewasa,
sehingga belum bisa mengendalikan hawa nafsunya. Pathet enem berakhir dan
memasuki pathet sanga (babak ke dua).
7.
Pathet
sanga dibuka dengan adegan gara-gara. Dunia dalam keadaan seakan menghadapi
kiamat oleh berbagai bencana alam. Manusia hanya mampu berlarian kesana kemari
mencari perlindungan. Para pandhita tak mampu mengucap mantra, tak kuasa
bersemedi. Sang Raja tak berdaya, hanya bisa berharap pertolongan dewa. Namun
dewa juga bersedih, karena bencana juga melanda Suralaya. Di tengah gara-gara
tiba-tiba muncullah 2 bocah bajang (orang kredil) yang membawa tempurung
berlubang 3 (batok bolu atau bolong telu) hendak menguras samudra dan
mengeringkannya. Seorang yang lain membawa sebatang lidi (sedalanang) hendak
menggiring angin menyapu jagad. Keduanya berebut kebenaran yang menambah
dahsyatnya bencana. Namun kehendak Sang Pencipta, gara-gara perlahan mereda
dengan munculnya seberkas sinar memancarkan cahaya bak purnama. Seiring
sinarnya sinar tu muncul muncullah dewa berwujud manusia. Berdiri seakan tugu
batu, duduk laksana gumuk (bukit). Itulah Sang Hyang Ismaya atau Ki Lurah
Semar.
8.
Jejer
Pandhita, bambang (satrya muda) menghadap pandhita dan menerima petuah. Adegan
yang menggambarkan anak (bocah) yang mulai dewasa (pemuda), pikiran dan hatinya
mulai terbuka dan mulai mencari pengetahuan (ngangsu kawruh), menimba ilmu,
untuk bekal menjalani kehidupan.
9.
Jejer
Madyaning alas, adegan ini di tengah hutan. Bambang (satrya muda) dengan
diiringi punakawan (Semar,Gareng, Petruk dan Bagong), bertemu dengan 3 danawa
(raksasa). Terjadi pertengkaran dan perkelahian yang dimenangkan oleh sang
bambang dengan berhasil membunuh ke 3 danawa tersebut. 3 danawa adalah gambaran
dari watak angkara murka (hawa nafsu) yang berhasil ditundukkan oleh satrya
muda setelah ngangsu kawruh nggilut ilmu. Selanjutnya memasuki babak ke tiga,
pathet manyura.
10.
Adegan
warna-warni. Yang menggambarkan bahwa dalam menempuh perjalanan hidup, manusia
akan mengalami kejadian beraneka macam, berbgai rasa, senang, susah, mujur,
sial, untung, malang, menang, kalah dsb. Dari setiap kejadian itulah menusia
memetik ikmah dan menempa pribadinya.
11.
Perang
bubruh, secara harfiah bermakna perang dengan emosi yang meluap (amuk-amukan).
Disebut juga ayaj-ayakan dan diiringi dengangendhing sampak. Raja dari seberang
dan pasukannya menyerang ke kerajaan pada jejer kawitan (adegan pertama) dan
terjadilah perang amuk-amukan (bubruh). Raja seberang dan pasukannya kalah.
Bila Raja seberang adalah dewa atau satrya yang bersalin wujud (mancala warna),
maka kembalilah pada wujud yang sebenarnya. Bila perang tubuh ini terjadi pada
jaman Prabu Rama (Ramayana), maka yang merampungi (menyelesaikan) selalu adalah
Hanuman. Bila perang bubruh ini terjadi pada jaman Pandawa (Bharatayudha), maka
yang merampungi (menyelesaikan) selalu adalah Bima (Werkudara). Hanuman dan
Bima disebut Bayu Suta, anak Sang Hyang Bayu, yang dimaksudkan adalah “angin
kecil” yaitu nafas (ambegan). Adegan perang bubruh adalah perlambang bahwa pada
akhirnya nafas jualah yang mengakhiri perjalanan hidup manusia.
12.
Berkumpulnya
Raja, putra raja dalam suasana yang menyenangkan, adalah gambaran manusia yang
meninggal dunia dengan tenang, karena telah menjalankan kewajibannya sebagai
“titah” dengan sebaik-baiknya.
(Padmosoekotjo, 2005:50). Jejer kawitan (adegan permulaan) dan jejer
sabrangan (adegan sebrangan), tidak selalu menggambarkan adegan di sebuah
kerajaan. Dalam lakon “Wahyu Tojali” jejer kawitan adalah keadaan di Kahyangan
(Suralaya). Setelah cerita pagelaran wayang kulit selesai, sebelun tancep
kayon, dhalang mengeluarkan wayang golek (wayang yang terbuat dari kayu, dari
Jawa Barat), dan menarikan wayang golek tersebut. Hal ini bermakna sasmita dari
dhalang: “Golekana Surasane”, carilah maknanya. Pertunjukan wayang, pada
hakikatnya, adalah simbolisasi perjalanan hidup manusia, dari lahir hingga
mati. Jadi segala sesuatu yang ada pada pakem pagelaran wayang, itu semua
mengandung simbol-simbol dan filosofi tersendiri, tidak semata-mata hanya
pertunjukkan belaka, simbol-simbol tersebut mempunyai makna tersendiri yang
ternyata sangat luar biasa, mulai dari segala sesuatu atau alat yang digunakan
untuk pakem pagelaran wayang kulit, ataupun dari hal-hal lain yang berhubungan
dengan pagelaran wayang kulit sebagai gambaran manusia, dan sampai urut-urutan
atau step by step nya jalan cerita pagelaran wayang kulit semua mempunyai arti
dan makna tersendiri, yang ternyata filosofinya sangat luar biasa jika kita
mengetahuinya.