GUNUNGAN WACUCAL RINGGIT PURWO
Wayang kulit Purwa gunung mujudake unsur kang wigati sajrone pagelaran wayang kulit Purwa. Gunungan inggih menika perangan saking wayang kulit ingkang wujudipun kados gunung. Gunungan minangka tandha owah-owahan ing pagelaran wayang kulit Purwa uga minangka gegambaran proses panguripane manungsa. Wayang kulit purwa mujudake pralambang wong Jawa. Wayang iku narasi, sastra lan crita.
Wong Jawa nglambangake uripe ing wayang. Nonton wayang tegese nyawang uripe wong Jawa. Kapindho, gunungan kudu ana ing pagelaran wayang kulit Purwa. Gunungan identik karo gunung saengga nggambarake jagad raya. Unsur-unsur kang ana ing gunungan kasebut nuduhake rasa cedhake wong Jawa karo Sang Pencipta lan alam. Sesambungane gunungan lan masyarakat Jawa dideleng saka sudut filosofis lan antropologis.
Secara filosofis gunungan mujudake wujud manunggaling manungsa karo Gusti (manunggaling kawula Gusti). Gunungan minangka pralambang kayon (wit panguripan) menehi urip marang makhluk urip. Gunungan ngandhut konsep trilogi kang diwedharake ing tuturan gunungan (pathet nem, pathet sanga, pathet manyura). Yaiku gambaran siklus uripe manungsa (anak-dewasa-lawas). Gunungan minangka limang dharma kanggo urip wong Jawa lan uga menehi pendidikan moral lan spiritual kanggo wong Jawa.
Sacara antropologis, gunung ngandhut makna sesambungan. Hubungane manungsa karo Gusti Allah, manungsa karo alam, manungsa lan manungsa, lan manungsa karo awake dhewe. Sesambungan iki nuntun manungsa supaya tansah ngarahake atine marang Gusti (sursum corda). Gunungan mujudake pralambang alam uga dadi tujuwan uripe manungsa kanggo nggayuh kabecikan umum. Sesambungan antarane gunung lan wong Jawa ora bisa dipisahake. Gunungan minangka identitas unik kanggo wong Jawa.
Gunungan inggih punika gambar wayang ingkang wujudipun kados gunung. Salebetipun gunungan wonten gambar lawang kados déné gerbang, ingkang dipunjagi déning buta cacah kalih cepengan gada lan tébéng. Gunungan ing pawayangan ugi asring sinebat Kayon. Sanésipun gunungan punika nggambaraken karajan, gunungan ugi kanggé pratandha giyaran wayang badhé dipunwiwiti.
Gunungan utawi kayon wiwitanipun dipunripta déning Radèn Patah.
Winastan gunungan amargi wujudipun mèmper gunung limrahipun.
Gambar wayang punika dipun-ginakaken saben pagelaran wayang (wayang purwa, wayang krucil, wayang golèk, wayang gedhog, wayang suluh, lan sanèsipun).
Jinisipun Gunungan
Mituhu wujudipun, gunungan utawi kayon saged dipunpérang dados kalih, inggih punika:
Kayon Gapuran
Wujudipun radi alit kanthi gambar gapura. Sisih kiwa tengenipun dipunjagi déning buta utawi raseksa. Sisih wingking kayon wonten gambaran utawi wewujudan geni warna abrit.
Kayon Blumbangan
Wujudipun radi ageng lan langkung endhèp upami dipunbandhingaken kaliyan kayon gapuran.[3] Sisih ngandhapipun wonten gambar kolam kanthi toya wening, samadyanipun kayon wonten gambar ulam cacahipun kalih ingkang sami adhep-adhepan, lan sisih wingkingipun wonten gambar segara ingkang warninipun sami kaliyan warni langit.
Gambar Salebetipun Gunungan
Sedaya gambar ing salebetipun gunungan inggih punika :
Griya éndah kanthi undhag-undhagan ingkang cacahipun tiga lan korinipun dipunrengga gambaripun Bethara Kamajaya ingkang adhep-adhepan kaliyan Dèwi Ratih,
buta utawi raseksa ingkang sami adhep-adhepan, kanthi mbekta gada utawi pedhang jangkep kaliyan taméngipun,
naga ingkang ngghadhahi swiwi kalih,
alas ingkang dipunrengga déning para kéwan,
macan ingkang adhep-adhepan kaliyan banthèng,
wit-witan ageng ing tengahipun alas, dipunubeti déning sawer,
makara ing tengahipun wit,
kethèk cacahipun kalih lan lutung ingkang mapan ing wit,
pitik alas cacah kalih ing sanginggilipun wit-witan.
Ginanipun Gunungan
Gambar-gambar salebetipun gunungan nggambaraken saisining jagad raya jangkep kaliyan isinipun. Gunungan ing pagelaran wayang gadhah jejer ingkang wigati.
Minangka tandha pagelaran wayang badhé dipunwiwiti, inggih nalikanipun gunungan dipunbedhol ing tengah-tengahipun kelir, lajeng dipuntancepaken ing sisih tengen.
Minangka tandha gantosipun jejer lan ugi dipun-ginakaken dhalang kanggé nggambaraken owah-owahanipun swasana.
Minangka tandha gantosipun pathet.
Nggambaraken tumuruning wahyu saking déwa, angin, lan sanèsipun.
Nggambaraken geni, inggih punika kanthi malik gunungan ingkang sisihipun gadhah gambar geni.
Minangka sarana dhalang anggènipun nggambaraken medalipun kekiyataning paraga wayang.
Minangka tandha purnanipun pagelaran wayang, kanthi nancepaken gunungan ing tengah-tengahipun kelir.
Werdinipun Gunungan
Gunungan saged dipunmaknani minangka lambang pancer, inggih punika jiwa utawi sukma.
Kajawi punika, wujudipun ingkang wujud wajik (segitiga) gadhah teges manungsa punika gadhah unsur cipta, rasa, lan karsa.
Lambang gambar pesagi (segiempat) ngemu werdi, manungsa gadhah sekawan sadhérék. Sadhérék kasebat inggih punika, siti, geni, toya, lan hawa utawi angin.
Gunungan minangka lambang alam ing pawayangan. Mituhu kapitayanipun Hindhu, segi makrokosmos gunungan ingkang dipunputer-puteraken kaliyan dhalang, ngetingalaken campuhipun sadaya piranti dados satunggal. Salajengipun, samudayanipun dados wewujudan donya saisinipun.
Gunungan ngadhahi werdi, minangka tandha panguripan. Saben gambar ing gunungan, ngetingalaken saisining piranti ing sajeroning jagad. Wiwit saking manungsa, kéwan, alas, lan samudayanipun.Wujud gunungan wujud limas (segilima), nggambaraken gangsal wekdal ingkang kedah dipunlampahaken déning manungsa muslim. Wujud lancip punika gadhah werdi gandhéng cénéng antawisipun manungsa kaliyan gustinipun. Gambar wit minangka pratandha ingkang mbabaraken digdayanipun Gusti Ingkang Maha Wikan, ingkang sampun maringi pangayoman dhumateng sadaya titah ing ngalam donya. Sedaya kéwan ingkang karipta ing gunungan gadhah 3 (tigang) teges;
(1) sipat,
(2) bebudén, lan
(3) watek, ingkang dipungadhahi saben manungsa.
Gambar sirah raseksa utawi buta nggambaraken kaanan manungsa ingkang gesangipun ing ngalam donya gadhah sipat rakus lan awon kados sétan.
Gambar ilu-ilu geni nggambaraken lampahipun gesang manungsa karidhu déning manéka warna godha, coba, bebaya, lan sanès-sanèsipun.
Gambar segara ngemu pratandha ingkang njléntrehaken pikiranipun manungsa.
Gambar buta nyepeng gada gadhah werdi panjagining rasa ing ngalam peteng lan padhang.
Gambar Joglo mbabaraken kahananipun nagari ingkang aman lan tenterem, awit sampun kinayoman déning ngrembakanipun wit-witan lan isén-isén sanèsipun.
Gambar raseksa minangka lambangipun manungsa ingkang kirang tata.
Gunungan punika menawi prada mas, reginipun larang watawis yuta an.
Budaya Jawa pancen larang regine.
Imajiner Nuswantoro
