SERAT SANASUNU
Serat Sana Sunu (Ngelmu Sarengat / syariat)
Den
kerep gugulang ngelmu// gugurua para ngulama// lawan den karep tatakon// minta
arah ing sujana// sok bisa anoraga// haywa kuintet kumingsung// madya silih
wusa bisa
Artinya
:
Supaya orang rajin mempelajari ilmu// berguru kepada para ahli// dan harus banyak bertanya// disertai sikap hormat// dan tidak memperlihatkan// bahwa dirinya// sebenarnya tahu juga.
Asmaradana, begitulah bait di atas yang menunjukkan sifat api asmara yang makantar-kantar, bergelora, semangat, tanpa padam sedikit pun, terutama soal mencari ilmu pengetahuan. Seperti yang kita pahami bersama Asmaradana berasal dari kata asmara dan dahana yang artinya api asmara. Sebagaimana mengenai kehidupan, ia digerakkan oleh asmara, cinta, dan welas asih. Bait tersebut ada di dalam Serat Sana Sunu karangan R. Ng Yasadipura II.
Sana Sunu berasal dari kata sana dan sunu, di mana keduanya berasal dari bahasa Sansekerta, sasana dan sunu. Kata sasana terbentuk dari akar kata sas yang artinya mengajar, kemudian mendapatkan akhiran ana yang berfungsi sebagai pembeda, sehingga sasana berarti ajaran atau pengajaran. Sunu berati anak, dengan begitu sasana sunu berati pengajaran bagi anak. Bagi Damardjati Supadjar serat ini mengandung ajaran bagi anak-anak yang menekankan betapa pentingnya faktor “dasar” nativistis, di samping tentu saja “ajar” yang empiris (Damardjati Supadjar, 2001: IX).
Bait-bait R. Ng Yasadipura II di atas, jelas pesan-pesan bagi generasi muda untuk mencari ilmu sebanyak-banyaknya supaya mereka tidak kehilangan akar ke-diri-an sebagai seorang insan muslim. Ajar yang dimaksudkan di sini adalah ilmu agama, ilmu yang menjadi fondasi awal bagi keberlangsungan hidup umat Islam supaya tidak mudah terombang-ambing dan memiliki keteguhan iman. Ajarannya membuat pesan secara tersurat dan tersirat. Bagi orang awam yang tidak memahami ilmu agama secara utuh, terutama mengenai tasawuf dan filsafat bahkan kesusasteraan Islam, tentunya akan mengalami kesulitan dalam memahami pesan yang tersirat di dalam Serat Sana Sunu ini.
Sebagai seorang santri yang dilahirkan di Gebang Tinatar Ponorogo yang diasuh oleh Kiai Ageng Imam Besari, dipastikan ajarannya tidak lepas dari ajaran sarengat yang berpadu dengan nilai-nilai tasawuf (mistik Islam), bahkan bisa dipastikan karya para pujangga ini mulai dari ayahnya R. Ng Yasadipura I sampai cucunya R.Ng Ronggowarsita III sebagai pujangga penutup semuanya lebih bercorak sufistik.
R. Ng Yasadipura II diberi gelar sebagai R. Ng Ronggawarsita I. Gelar ini diberikan kepada dirinya sewaktu kembali ke Surakarta setelah beberapa lama menjadi nyantri(k) di Gerbang Tinatar. R. Ng Yasadipura II masuk dalam lingkungan istana keraton Surakarta menjelang peralihan dari abad ke-18 menuju abad ke-19. Kematian ayahnya R. Ng Yasadipura I Tus Pajang pada tahun 1803, membuat ia naik sebagai pujangga istana Surakarta. Selama tahun 1810 sampai 1820-an menjadi masa masa tersubur sang pujangga muda ini.
Kita bisa melihat banyak karya yang diguratkan oleh R. Ng Yasadipura II, mulai dari Bima Suci Kawi Miring, Babad Pakepung, Serat Ambiya, Serat Musa, Suluk Burung, bahkan yang paling fenomenal adalah Serat Centhini. Bahkan bagi Nancy K. Florida Centhini tumbuh dalam ladang kesusateraan sufi yang bernama suluk, yang sebelumnya belum pernah dikenal dalam budaya sastra Jawa (Nancy K. Florida, 2020:32). Tentu hal ini menghentak jagat intelektual kesusastraan Jawa yang sebelumnya dikembangkan para orientalis dan Javanolog yang lebih menilai Centhini ke arah negatif, misalnya ada yang menilai Centhini sebagai salah satu kitab seks Jawa. Namun, tulisan ini tidak akan membahas perihal Serat Centhini, tulisan ini seperti yang telah dijelaskan di atas, akan mengurai pitutuh luhur R.Ng Yasadipura II dalam Serat Sana Sunu.
Tentu
hal ini menghentak jagat intelektual kesusastraan Jawa yang sebelumnya dikembangkan
para orientalis dan Javanolog yang lebih menilai Centhini ke arah negatif,
misalnya ada yang menilai Centhini sebagai salah satu kitab seks Jawa.
Ngelmu Sarengat Islam
Sebenarnya gerak kehidupan orang Jawa termanifestasi dalam sebuah ungkapan Sangkan Paraning Dumadi. Sebuah ungkapan bagi manusia yang sesungguhnya dalam kehidupan ini mereka diperintahkan untuk menjadi seorang salik dan menjalankan laku suluk. Tatkala kembali kepada-Nya sudah menjadi seorang yang paripurna, manusia yang suci, manusia yang bersih dari dosa-dosa yang dilakukan di dunia.
Bahkan kehidupan umat manusia di dunia ini disimbolkan dengan genre tembang macapat Jawa dari Maskumambang sampai Pocung yang diartikan sebagai suluk kehidupan manusia yang dimulai dari dalam kandungan sampai menuju kematian sehingga jasadnya di-pocong. Ini adalah suatu lelaku, ngelakoni suluk menjalani sangka paraning dumadi.
Hadirnya agama Islam dengan Kanjeng Nabi Muhammad Saw sebenarnya untuk menyempurnakan akhlak umat terdahulu yang memang ahklaknya belum sempurna seperti yang termaktub dalam Sunnah Innama buistu liutammima makarimal akhlak. Hal inilah yang disadari oleh R. Ng Yasadipura II dalam Serat Sana Sunu-nya, ia mengkhobarkan bahwa karena kehendak Tuhanlah manusia haruslah masuk Islam, seperti yang kita paham dalam penggalan serat tersebut:
Nahan kaing pat kawarna// sagung anak putu mami// kinon seruku Islama// anut Ing reh Kanjeng Nabi// Muhammad kang sinelir// Ing sarengat kanjeng rasul// haywa sira atilar// cegah pakon den kaliling// sunat perlu wajib wenang lawan mokal (R. Ng Yasadipura II, 2001:119).
Artinya: hal yang keempat menyangkut// bahwa karena titah Tuhanlah// maka orang harus masuk Islam// mengikuti Kanjeng Nabi Muhammad Saw// tidak boleh meninggalkan// sarengat maupun perintah nabi// baik yang tergolong// sunah, wajib, wenang, dan moka.
Serat ini begitu gamblang dan jelas bahwa umat manusia harus mengikuti agama Muhammad Saw berupa Islam, terutama tempat di mana serat ini lahir di Jawa, khususnya pedalaman Jawa Selatan. Maka tidak mengherankan identitas pemersatu orang Jawa dulu sebelum adanya Perjanjian Giyanti (1755 M) adalah Islam, mereka menyebut dirinya wong ngislam, bahkan ada juga yang mengatakan identitas orang Jawa adalah khitan. Islam menjadi identitas terpenting dalam menyatukan umat manusia kala itu, tentunya Islam di sini adalah Islam yang bercorak sufistik.
Dalam serat ini dijelaskan, umat Islam tidak boleh meninggalkan perintah atau ajaran yang dibawa Kanjeng Nabi Muhammad Saw yang disebut sarengat, baik yang tergolong dalam sunah, wajib, makruh, maupun mubah. Tentu ajaran-ajaran ini, waktu itu hanya bisa ditemui di dalam lingkaran pesantren dan jejaringnya, ataupun di desa yang ada ulama atau katib yang mengajarkan ilmu agama Islam. Bagi Ahmad Baso pesantren yang disebut sebagai Mandala ini, para ajar dikader untuk melanjutkan tradisi keagamaan dan pengetahuan Wali Sanga (lampihan wali) (Ahmad Baso, 2020:69). Mereka membantu mengislamkan dan mengajarkan syariat agama (pranata ning syarengat) kepada penduduk sekitar yang memang belum tersentuh mengenai ilmu agama Islam.
Bahkan para cantrik yang memang sudah mendapatkan ijazah dan restu dari para pemuka agama (Wali), mereka disuruh mengamalkan ilmu-ilmu tersebut ke pada generasi berikutnya. Sebab, bagi mereka (para ulama) anak-anak bagaikan kertas putih yang harus diisi dengan ajaran agama yang baik, dimulai dari sarengat itu tadi. Seperti tata cara berwudhu, sholat, memperkenalkan mana halal, mana haram, mana makruh, mana mubah, rukun iman, rukun Islam dan lain sebagainya yang itu menjadi bagian dasar yang harus dipahami oleh semua insan muslim.
Batal karam lawan kala// musabiyat den kaesthi// pikukuh Islam lilima// iku aja lali-lali// utawa yen nglakoni// Ing rukun lilima iku// lamun ora kuwasa// mring betullah munggah kaji// ingkang patang prakarsa bah ywa lupa (R. Ng Yasadipura II, 2001:119)
Artinya: harus berusaha dapat melakukan mana yang batal, haram, halal// musabiyah dan jangan// lupa akan kelima rukun Islam itu. jika tidak dapat menunaikan// rukun Islam yang kelima// berarti tidak dapat// ke Baitullah (Ka’bah) naik haji// maka keempat rukun Islam yang Iain itu sejalan jangan sampai diabaikan,
Bait ini berada di dalam genre Sinom, yang artinya sedang bersemai, maka bagi anak-anak yang sedang bersemai harus diajarkan terlebih dulu ngelmu sarengat. Ilmu yang menjadi dasar dalam ilmu agama yang berupa tindakan badaniah. Mereka generasi insan muslim yang sedang bersemai harus dipupuk menggunakan ilmu-ilmu sarengat, sesuai dengan kapasitas pencerapan panca indra mereka.
Hingga hari ini ilmu sarengat memang menjadi ilmu awal yang harus dipahami oleh semua insan muslim sejak kecil, di pesantren misalnya ketika para santri memasuki tahun pertama di dalam pesantren, mereka akan diajarkan ilmu-ilmu syariat seperti yang dijelaskan oleh R. Ng Yasadipura II, melalui kitab yang beragam salah satunya adalah Safinah An-Najah yang dikarang oleh Syekh Salim bin Samir Hadlrami yang mengacu pada mazhab Syafi’i.
Karena ilmu ini bersifat badaniah, maka seseorang tentunya harus melakukan hal ini sebaik mungkin. Mereka harus bisa memastikan dirinya agar tidak terjebak dalam suatu perbuatan yang bertendensi ke arah batal ataupun haram yang itu tidak sesuai dengan ajaran syariat Islam. Hal itu menjadi langkah awal bagi mereka untuk menapaki jenjang berikutnya, bahkan bagi R. Ng Yasadipura II dengan jelas mengatakan mereka yang tidak bisa menjaga rukun Islam yang lima, maka secara otomatis mereka tidak akan bisa menjalakan rukun Islam ke lima yakni mreng Baitullah munggah kaji.
Hal itu menjadi langkah awal bagi mereka untuk menapaki jenjang berikutnya, bahkan bagi R. Ng Yasadipura II dengan jelas mengatakan mereka yang tidak bisa menjaga rukun Islam yang lima, maka secara otomatis mereka tidak akan bisa menjalakan rukun Islam ke lima yakni mreng Baitullah munggah kaji.
Ibadah yang satu dengan ibadah yang lain saling keterhubungan satu dengan yang lain, ada semacam ikatan metafisik yang tidak semua orang bisa memahami relasi tersebut. Ada kerangka besar yang harus dilakukan secara step by step oleh seorang salik ketika ingin mencapai puncak dari kehidupan yakni sangkan paraning dumadi. Seperti yang kita pahami bersama sarengat merupakan tindakan badaniah, tarekat adalah tindakan batiniah, sedangkan hakikat adalah olah nyawa dan makrifat olah rasa semua itu harus diketahui oleh sang salik beserta tata cara melakukannya (harus mengetahui ilmunya).
Irfan Afifi menandaskan bahwa ilmu itu tercapainya dengan laku yang berkaitan dengan olah diri untuk menundukkan nafsu melalui jalan tapa brata, tafakur, dan prihatin. Mengurangi hawa nafsu, hingga selalu berusaha menciptakan rasa enak di hati atas sesama (Irfan Afifi, 2019:54). Hal inilah yang harus dimiliki oleh insan muslim sebagai salik yang ingin mencapai Sangkan Paran, setelah mereka memahami ilmu yang bersifat sarengat, mereka harus naik ke taraf makrifat, kemudian hakikat. Tapi, bagaimanapun juga sarengat tidak bisa ditinggalkan karena dapat menyebabkan ke-diri-an insan muslim menjadi lemah, bagaimanapun manusia tetaplah manusia yang tidak bisa menyamai sarengat Nabi, kalaupun ada manusia semacam demikian, ia adalah Wali Allah, orang-orang yang dipilih oleh Tuhan secara langsung. Kita cermati pesan R. Ng Yasadipura II:
Ing sarengat lakuneki// yen tiara Nora kuat badanira// pan iya mangsa biasa// ngepleki sarengat Nabi// ywa mangkana nora kena// yen kinarsakken Ing Widhi// dadya mukmin sejati (R. Ng Yasadipura II, 2001:120)
Artinya:
sarengat tidak boleh ditinggalkan// karena dapat menyebabkan dirinya lemah//
tentu saja tidak akan mungkin// menyamai sarengat Nabi// itu dilarang dan juga
tidak akan mampu// kecuali orang itu memang sudah dikehendaki oleh Allah//
menjadi mukmin sejati.
Lelakuning Mukmin sejati
Laku keagamaan dari seorang mukmin sejati tentunya harus ada keseimbangan antara sarengat, makrifat, dan hakikat. Ketiga aspek ini yang akan mengantar manusia menjadi manusia paripurna (Insan Kamil) yang akan menebarkan kebaikan di antara sesamanya dan mengajak di antara sesamanya untuk menjadi manusia paripurna. Simuh menandaskan corak manusia paripurna semacam demikian adalah manusia yang bersifat transendentalisme (Simuh, 1981: 46-56).
Kita pahami bahwa corak transendentalisme ini mempunyai paham yang sangat mencolok antara wajib al-wujud dan mumkin al-wujud sebagaimana aliran ini di wakili oleh sang Hujjatul Islam, Imam al-Ghazali. Tingkat yang dicapai dalam tataran ma’rifat ini tidak selalu memproklamirkan terus-menerus mengenai Insan Kamil, biasanya aliran ini lebih menyebutnya sebagai Wali Allah. Mereka para orang pilihan yang ditunjuk langsung oleh Allah yang memiliki dua peran penting, yakni sebagai mediator memberikan syafa’at bagi doa-doa yang dipanjatkan oleh orang awam dan sebagai cosmic power menjaga keseimbangan alam yang terletak di tangannya.
Tentunya dalam menjadikan dirinya sebagai Wali Allah yang harus menjadi perantara doa bagi orang awam dan penjaga keseimbangan alam, tentu tiga laku keagamaan yakni syariat, ma’rifat dan hakikat tidak bisa dijalankan secara terpisah seperti yang dijelaskan oleh R. Ng Yasadipura II. Bahkan bagi Marx R. Woodward muslim yang ideal adalah orang yang memadukan kesalehan yang berpusat pada syariat dengan praktik mistik (Marx R. Woodward, 2017:124).
Sebenarnya
ilmu-ilmu tadi kenapa harus dijalankan dengan baik adalah bertujuan untuk
menjadikan manusia menjadi janma utama. Dengan bahasa lain siklus perilaku
keagamaan ini mengantarakan seorang menjadi manusia utama atau menghasilkan
seseorang dengan moralitas yang utuh. Tatkala seorang insan muslim sudah sampai
pada tataran ini, hidupnya akan diabdikan hanya untuk kemaslahatan umat,
seperti yang dijelaskan di atas, ia akan menjadi manusia paripurna dengan
segala aspek kebaikan yang dimilikinya.
PUPUH 01
DHANDHANGGULA
Awignam astu namasidhi, sinidaa déra
sang murbèngrat, kang anglimputi saraté, déné ulun mangayun, makirtya ring
kanang palupi, lepiyan kang supadya, dumadya wuwuruk, ing suta wayah priyawak,
sinengkalan Sapta Catur Swarèng Janmi, janma nis kumadama.
Kumadama memeksa mawardi, sanggyaning
kang atmaja wus werda, widadaa sawadiné, mardi mardayèng sadu, sadarganing
darsanèng urip, ngarep-ngarepa harja, harjaning tumuwuh, tuwuh tarlèn sekarira,
ya marmanta mandaya mardamèng wangsit, wasita winatara.
Watara ring tutur amartani, martotama
temen tinumana, ketamana ing tulatèn, tula-tula tumulun, tétélaa temah katali,
talika winenangna, monang kang amangun, Yasadipura mangaran, wektyaning ngling
hèh sanggya nak putu mami, yèki leksanakena.
Muhung kinarya pengéling-éling, laku
lalakonirèng ngagesang, sun karya rolas warnané, warna ingkang rumuhun, élinga
yèn tinitah janmi, kapindho ingkang warna, élinga sutèngsun, yèn sinung
sandhang lan pangan, warna ingkang kaping tri sira dèn éling, yèn kinèn
angupaya.
Ing wetuning sandhang lan rejeki,
akasaba saking tapak tangan, kaping sakawan warnané, paréntahé Hyang Agung,
kinèn Islam manut Jeng Nabi, rasul nayakaningrat, warna kang limèku, busana lan
pakaremen, warna kaping nenem slira dèna éling, lakuning pawong mitra.
Akakancan sasamining janmi, déné
warna ingkang kaping sapta, yèn abukti nèng wismané, yèn turu yèn lumaku, késah
saking wimanirèki, warna kang kaping astha, kurmat ing tatamu, kaping sanga rikang
warna, wektuning ngling myang wektuning barang rusti, salamining ngagesang.
Warna kaping sadasa tinulis, yèn
tumitah sira mring Hyang Suksma, gedhé kalawan ciliké, kaping sawelasipun, dèna
éling titahing Widhi, sudaning kang darajat, gingsiring kang wahyu, apa ingkang
dadya sebab, warna ingkang kaping rolas dipun éling, obah osiking jagad.
Jangkep kalihwelas ingkang warni,
nahan warna kapisan kocapa, dèna éling salaminé, yèn tinitah sirèku, saking ora
maring dumadi, dinadekken manungsa, metu saking henur, rira Jeng Nabi
Mukhammad, katujuné nora tinitah sireku, dumadi sato kéwan.
Dèn agedhé sokurirèng Widhi, haywa
lupa sirèng sanalika, dèn rumeksa ing nguripé, dèn madhep ing Hyang Agung, dèn
apasrah haywa sakserik, manawa ana karsa, uripta pinundhut, ngaurip wasana
léna, tan tartamtu cendhak dawaning ngaurip, haywa acipta dawa.
Haywa cipta cekaking ngaurip, yeku
dudu ciptaning kawula, dawa cendhak wus papancèn, mung ciptaa sutengsun, mati
ana sajroning urip, mangkono pan winenang, cipta kang saèstu, madhep kamawuleng
suksma, tan sumelang ananira saking Widhi, widagdeng cipta maya.
Gantya warna ingkang kaping kalih,
linahirken sira anèng dunya, sinung sandhang lan pangané, yèku sira dèn émut,
tuwa sandhang kalawan bukti, lahiring kang manugsa, saking garbing ibu, jabang
tan banjur dinulang, sayektine sandhang popok kang rumiyin, ya sandhang ya bok
dunya.
Hiya pangan hiya bok rijeki, karo iku
apan ta tariman, saking Hyang kang amurbèng rèh, bok dunya bojo sepuh, bok
rijeki bojo taruni, dèn bisa momong sira, bariman ro iku, bok dunya garwanta
tuwa, yèku ingkang milu urip milu mati, dé garwanta taruna.
Bok rijeki iku apan dadi, kuwat
panganti-anti ngagesang, lire dèn bisa momonge, haywana kongsi mutung, yèna purik tariman kalih, lungané
luwih rikat, lir kilat sumemprung, tan bisa nututi sira, nungsang-nungsang dhuh
rusak badanirèki, nistha brangta mangarang.
Rangu-rangu rongèh muring-muring,
ringringané asalah grahita, yèn sisip-sisip sembiré, nir kamanungsanipun,
sarupa lan kéwan wanadri, anyandhak-nyandhak tuna, gayuh-gayuh luput, saking
tan betah tinilar, ing garwa ro temah ngrebut dèn lakoni, ing garwaning wong
liyan.
Ngutil methet anyolong mamaling, yèn
konangan atombok umurnya, kaèsi-èsi patiné, lir sato gumalundhung, marma kabèh
dipuna éling, pamomonging tariman, dèn watarèng kayun, sihana inga sawatara,
among haywa karo kongsi lunga purik, yen abanget sihira.
Mring kakasih tansah amangun sih,
papasihan sumungku satata, mong wiraga karagané, nutug nutugken kayun, lali
marang kang narimani, katungkul ambaruwah, sumungkem sumungku, yèn mangkono
nora kuwat, badanira apes ingkang sira panggih, tan bisa lumaksana.
Migeng-migeg kawaregen kalih, yèn
lumaku banjur kajungkélang, tiba galundhung jurangé, kebentus watu ajur, kojur
tibèng nisthaning nisthip, papa tanpa pantaran, kapiran kapatuh, yèkuta haywa
mangkana, dèna sedheng haywa kabangeten ing sih, mring rejeki lan dunya.
Nahan warna ingkang kaping katri,
parentahing Hyang kinonta sira, angupaya ing wetuné, sandhang panganirèku,
akasaba metua saking, ing tapak tanganira, pan utaminipun, wetuning
karingetira, nora kurang penggawéyan ing dunyèki, wetuning sandhang pangan.
Wawatesaning ngupaya bukti, yèn wong
lanang amikul ing salang, wong wadon géndhong seniké, barang upaminipun,
géndhong mikul jalu lan èstri, yèn lagya pesing badan, bédané kalamun, sinung
kasdéra Hyang Suksma, amgupaya sandhang pangan teka gampil, yèn gampang den
waspada.
Sangkaning arta yèn tan prayogi,
haywa arsa sanadyan akathah, yèn during sah haywa pinèt, sathithik yèn panuju,
dèn pakolih amburu kasil, liring pakolih ingkang, sah terang ing kukum, tuwin
ta wewekasingwang, yèna kasab mrih upajiwa ngaurip, haywa nganakken arta.
Nora arus nadyan énggal sugih, ing
wasana sira nemu papa, kapapan nora warisé, saking para leluhur, kasab iku
ingkang utami, amongtani sesawah, gaga ananandur, akèh warnaning akasab,
lakonana dèn taberi dèn nastiti, abot wong golèk pangan.
Haywa ngenthengken wong golek bukti,
paé sato kéwan tanpa ngakal, golèk pangan mung cangkemé, mara banjur barakud,
suket godhong kang dèn gayemi, béda lawan manungsa, saking ngakal metu, yèn tan
olih kang mangkana, kang mangkéné yèn kang mangkéné tan olih, kang mangkono
antuka.
Lamun antuk angupaya kasil, dipun
ageng panarimanira, sukura ing Hyang nikmaté, haywa dupèh sirantuk, among kedhik
kasabirèki, pan iku paparingan, nugraha Hyang Agung, pinaringan pira-pira,
luhung endi kang tan bisa olih kasil, kasabé papariman.
Yèku satengah tan den paring,
rahmating Hyang pinunggel ngamalnya, tan dinawakken ngamalé, kasabé wus
pinulung, pan kepalang-palang tan olih, labet wahyu kinebat, ngakalé binawur,
duk bocahé kurang ajar, tuwa0tuwa katula dhinadhung ngéblis, lapak tan amicara.
Lamun amicaraa sayekti, nora bisa
agaga sasawah, dadiya tukang lan pandhé, saying sasaminipun, yèn tan bisa
manjaka dingin, abot ènthèng pan kathah, pakaryaning manus, utama yèn angawula,
angapedhak dèn pethel angering-iring sarta, jujuring manah.
Marma éling-éling dèn pakéling, anak
putu padha rumangsaa, yèn kawula sru apesé, haywa dupèh tinunggu, bapa-biyung
misih ngaurip, angabdi ing naréndra, sapatuté cukup, yèn mangkono ciptanira,
budi rupak gopok tan micarèng ngèlmi, ngegungaken taruna.
PUPUH 02
S I N O M
Nahan kaping pat kawarna, sagung anak
putu mami, kinon sirèku Islama, anuting rèh Kangjeng Nabi, Mukhammad kang
sinelir, ing saréngat kangjeng rasul, haywa sira atilar, cegah pakon dèn
kaliling, sunat perlu wajib wenang lawan mokal.
Batal karam lawan kalal, musabiyat
dèn kaèsthi, pikukuh Islam lilima, iku aja lali-lali, utawa yèn nglakoni, ing
rukun lilima iku, lamun ora kuwasa, mring bètollah munggah kaji, ingkang patang
prakara bahe ywa lupa.
Saréngat lakuning badan, tarékat
lakuning ati, kakékat lakuning nyawa, makripat ing lakunèki, ing rasa dèn
pakeling, kawruhana lakunipun, nanging aja atilar, ing saréngat lakunèki, yèn
tilara nora kuwat badanira.
Pan hiya mangsa bisaa, ngepleki
saréngat nabi, ywa mangkana nora kena, yen kinarsakken ing Widhi, dadya mukmin
sajati, mung ta haywa kongsi kupur, kang dèn kupurken sarak, haywa pasèk haywa
musrik, rèhning langip mung bisaa ing maksiyat.
Yèn maksih tiba maksiyat,
manawa-manawa kai, katarima tobatira, ing rina kalawan wengi, yèn wus tumibèng
musrik, angel pupulihanipun, yèn nora katarima, tobatira ing Hyang Widhi, nora
wurung katempuhing pancabaya.
Saréngat iku wawadhah, lawan hiya
tatakrami, marma tan kena tinilar, wong atilar tatakrami, enggoning laknat
sétan, tan wurung ikut amanggih, ing bebendunira Kangjeng Rasullollah.
Bebenduning Rasullollah, ya
bebenduning Hyang Widhi, ya Allah ya Rasullollah, mangka tahali sayekti, marma
dipun pakéling, haywa maido sutèngsun, sawirasaning kitab, yèn tan bisa
anglakoni, among haywa mamaoni ananacad.
Anata ingkang satengah, anggeguyu
wong ngabekti, yèku panjanmaning sétan, dhèwèké wus tan nglakoni, ana kang
anglakoni, dadak sembrana guguyu, kaya wong nginum arak, kang sembrana sarwi
angling, nora kharam kerem arak yekti khalal.
Wong ingkang ngucap mangkana, olèh
duraka ping kalih, dhingin ngalalaken arak, kapindho anginum awis, marma dèn
ngati-ati, haywa sembrana ing wuwus, lan wawaler manira, haywa ngagengaken
awis, dhingin karam kapindhoné tanpa guna.
Sepélé among kinarya, bébéngkrakan
sukak ati, tan timbang lan durakanya, wus pasthi wong nginum awis, yèn awon
endemnèki, mring badan nora pikantuk, batiné lunjak-lunjak, kaduga angepel
bumi, ing wéwéka subasitané wus ilang.
Yèn becik demé wong ika, ngalumpruk
badaniréki, ginggang madhepé mring suksma, bawur tyasé dadya lali, paran
margining becik, wong lali marang Hyang Agung, amedhotaken ngamal, tuna nora
oleh bathi, siya-siya nganiaya badanira.
Endem iku kawruhana, limang prakara
dèn éling kang dhingin endem inuman, pan wus cinatur ing ngarsi, sadiné nora
becik, déné kaping kalihipun, endemé wong nonoman, tur abagus ingkang warni,
ing busana hiya nora kekurangan.
Pangrasané nora nana, wong abagus
malih-malih mung dhéwékè kang jelarat, mung dhéwékè kang jelanthir, katungkul
miling-miling, ngaliling saliranipun, Harjuna dèn lalarak, Panji sinèrèt babar
ji, demang genter demang pater dadi lemah.
Kang aran bagus pan hiya, jejeré
kalih prakawis, kang dhingin bagusing rupa, ping kalih bagusing ati, nadyan
rupané becik, lamun ala atinipun, yekti dadi wong ala, rusuh sebarang pakarti,
tyasé harda andarung tanpa ukara.
Yèku demé wong taruna, rosa kuwat
barang kardi, pandhuking saday-daya, tan ngarah-arah rih–irih, yèku karam
sayekti, déné kaping tiganipun, endem ing kawiryawan, lire kamuktèné luwih,
rina wengi angrasakken ing kamuktyan.
Mangan énak turu énak, kamuktèn
salin-sumalin, apanjang yèn winuwusa, murkaning wong ngolah mukti, kaping pat
kang winardi, endem saking hawa napsu, napsune ngambra-ambra, tan kena sisip
sakedhik, maring rabi maring batur mring wong liyan.
Tarocoh amara tangan, during karuwan
yèn sisip, napsuné pinasang-pasang, tan pamarta tanpa titi, titi kadurung enting,
kasusu sru masra-masru, déné kang kaping lima, endeming suka sukanting, barang
suka kang angliwati saking kat.
Endem kang papat punika, sayekti
karamé sami, lawan karamé kang arak, banget lali mring Hyang Widhi, kalamun
manungsa wis, kanggonan dem lilimèngku, kagem dadya satunggal, tan wurung anemu
nisthip, aben-aben katekan bilahi dunya.
Nora nganggo ing ngakirat, ing dunya
bahé pinanggih dennya sru karam makaram, tegesing karam dèn éling, pan hiya
aling-aling, kalingan tyasé kalim put, tegesé ingkang kalal, sutèngsun haywana
lali, kalal iku pan kalebu tegesira.
Manjing barang kang becikan, tyasé
suci nora lali, mring Hyang pan ora
kalingan, kalamun bisa nglakoni, kawulaning Hyang Widhi, sabarang karam tan
ayun, sayekti katarima, barang pandonganirèki, haywa kadi pangucaping wong kang
liwar.
Linging wong ahlul kakekat, wuwulangé
gurunèki, tan ana karam subaat, kabèh-kabèh kalal ugi, iku wong kenèng pidhir,
tan wurung kenèng bebendu, wus kadhadhung ing sétan, déné laku kang sayekti,
kang ngabontos ing ngèlmu praptèng kakékat.
Sirna marang ing makripat, kang wus
antuk sihing Widhi, karam maning yèn arepa, ingkang kalak datan apti, yèn bisa
anglakoni, sarta wahyuning Hyang Agung, kang mangkono pan dadya, martabating
para wali, wali kutub kang rumeksèng pramudita.
Sabakdaning Rasullollah, yèku kang
minangkan dadi, cacagaking langit dunya, sèwu kutub para wali, babo déné
amencit, yèn atélada kang iku, pan hiya sèwu mokal, sarehning kawula langip,
among haywa dadi réréwangan sétan.
Lawan haywa mangan madat, peretu iku
tan becik, apa beciké wong mangan, ing kukus tur angendemi, yèn wus nyakot
sayekti, dudu wong kang mangan apyun, apyun kang mangan janma, yèn wus dadi
dlinding mati, nora nana wong nyeret umure dawa.
Iku kalebu golongan, nganiaya
badanèki, dhasaré sarak cinegah, ingkang karam endemnèki, barang kang
angemdemi, cinegahing sarakipun, panjang yèn winarnaa, nisthaning mangan
cekakik, pan wus padha kalampahan kasat mata.
Nanging ana kang mamarah, kalaling
apyun sakedhik, yèn kinarya ing woworan, obat anget iku ugi, marmané iku
kénging, dènnya obat anget iku, andhanganken sarira, kitab Sarahbayan nenggih,
kang ngalalken kedhik winor obat panas.
Lan malih wawaler ingwang, nak putu
ywa anglakoni, ing panggawé ngabotohan, kalebu nisthaning ngurip, dhasaring
saraknèki, kinaramaken satuhu, lahiré luwih nistha, dadya lip-alip panèki, wong
durjana saking madat ngabotohan.
Waler malih haywa ana, sagung anak
putu mami, alul wuku tigang dasa, kang trus sapadéwanèki, pan iku nora becik,
ing saraké dadi kupur, sasat ngroro pangéran, yen sira arsa udani, mring
lakuning wuku dipun sawatara.
Satengah saking kacaryan, ing wuku
kluwihanèki, mèh wruh sadurung winarah, kadadiyaning babayi, ya salawasé urip,
begja lan cilakanipun, ing wuku wus dèn enas, sidik Tanana kang sisip, kang
mangkono sira padha mangertiya.
Haywa banjur kagawokan, pan ana
pralambangnèki, wawangsalan sembunggilang, ing
Palémbang dipangga lit, singa-singa sayekti, yèn kagugu pan kadulu, aja
sipara déwa, ing wité tinitah luwih, iku maning yèn ora mikatonana.
Nadyan séla lawan wreksa, lamun sira
puji-puji, pinuja mantrèng dudupa, binorèhan wangi-wangi, sayekti mikatoni,
brekating pangrasanipun, marma dèn éling sira, tarècètaning agami, yèn sira yun
uninga ing ngèlmu kasab.
Kang winenang ing agama, nanging iku
kaol langip, lamun kaol ingkang ngekas, kinaramaken sayekti, sagung ngèlmu
laduni, palak palkiyah myang nujum, iku ngèlmu pambuka, sagung ingkang
gaib-gaib, saking Arab tan lyan saking Nabi Duta.
Wewaler malih kocapa, sing wong tuwa
nguni-uni, yèn kuwat mamantu sira, ganggo gamelan tan keni, dhasar sarak
sinirik, unining gamelan iku, mung sawiji kéwala, kang winalerken ing nguni,
mung mamantu aningkahken sutanira.
Yèn tetakan titingkeban, hiya nora
dèn waleri, gegedhèn nganggo gamelan, ya mangkana sarèhnèki, kalumrahaning
ngurip, wong dèn abdèkaken ngratu, kudu ta kalumrahan, narajang waler sakedhik,
wakilana haywa ekak saking sira.
In unining kang gamelan, dodongaa ing
Hyang Widhi, mugi ta winenangena, lan mintaa rilanèki, luluhur nguni-uni, kang
duwé wawaler iku, sira kirima donga, iku supayané kalis, pon-ponané adoha ing
pancabaya.
Let sepasar nenem dina, gamelan
durunging muni, dèn mesu panedhanira, ing wengi gon kang asepi, lamun kepareng
ugi, anaha samitanipun, katingal ing sumpena, réhning ngapes medal saking, ing
supena barang tingkahing kawula.
Paé kang uwis mukminkas, tuwin pra
wali pra nabi, akèh kang sinungan ayat, saking swara kang dumeling, wa mangkono
prandéning, ana kang nyertani iku, ingkang para ambiya, wahyu ingkang saking
ngimpi, Nabi Brahim lan Nabi yusuf ing kuna.
Nanging iku ta trekadhang, among hiya
anyitani, tan uwis déning supena, ing wengkoning Jabarail, dinuta ing Hyang
Widhi, wahya amaringken wahyu, lamun ing jaman mangkya, sabakdaning Kangjeng
Nabi, wus rinacut karsaning Hyang kang mangkana.
Sangsayardaning kang mangsa, mantun
awas lawan éling, tan ana wahyu kang nyata, akeh wahyuning ibelis, tan kena dèn
sayuti, murka angkara tumanduk, durjana sangkin dadra, sujana sarjana kontit,
katatangi katali kasilir ring rat.
Rak karaket tan antara, papantaraning
ngabecik, apan nora kukurangan, kaoling para ngulami, myang sujana bèrbudi,
para wicaksanèng laku, jro kitab pira-pira, kang marah panggawé becik, miwah
jroning srat wawacan don asmara.
PUPUH 03
ASMARADANA
Den kerep gugulang ngèlmi, gugurua
pra ngulama, lawan dèn kerep tatakon, minta warah ing sujana, sok bisa anoraga,
haywa kuminter kumingsung, nadyan silih wusa bisa.
Api-apiya tan bangkit, angarah
wuruking liyan, Manawa liya muradé, kabecikan lan kamulyan, awit saking
tumitah, praptèng wasananing maut, kamulyaning sangkan paran.
Ywa pijer ngiling-ngilingi, ing kitab
nora rinasa, wewaleré arang kanggo, miwah yèn sira mamaca, ing Surti Nitipraja,
Séwaka sasaminipun, wulangrèh Panitisastra.
Asthabrata Ramakawi, aja pijer
tetembangan, cécéngkokan tanpa gawé, wong anom ing jaman mangkya, aremen
cécéngkokan, melang-melung eluk wolu, naglingi lalandheping tyas.
Tanna karyané sakedhik, yèn wong wolu
alul cécéngkokan, anesekken pamacané, amrih haywa kongsi kemba, nanging aja
katunan, kang winaca dèna émut, catheten ing wardayanta.
Kuneng kaping catur warni, gantya
warna kaping lima, ing busana wewaleré, miwah ta ing pakareman, déné ta kang
busana, sinjang-sinjang dena émut, haywa nganggo bathik tambal.
Tambal Sukaduka nenggih, déné
tatambal Kanoman, tambal Miring sasukané, lan haywa anganggo sinjang, ing lurik
Tuluhséla, haywa nganggo sira sabuk, bathik iku winaleran.
Yen tan duwé ijo kuning, wungu dadu
kekembangan, angangowa putih bahé, sinjang wulung nora kena, yèn apes sariranta,
jaran ireng hywa ngingu lamun sira nora ekas.
Lawan haywa nganggo bathik, anggité
wong jaman mangkya, anganggo Baron Sekèndhèr, nganggo gambaring wong-wongan,
yèku satengah karam, myang rerupaning nyawèku, hiya iku padha karam.
Mangsa ta kuranga bathik, kang
lunglungan kang ceplokan, gogodhongan sasaminé, haywa sira kumawawa, atélad
ingkang ngekas, jenenging kawula iku, apes ajur bosok rusak.
Ngaral basaniyah nenggih, kang
sinandhangken ing sira, lire papalanganing wong, owah gingsiring manungsa, pan
among jenenging dat, iku kang wajibul wujud, langgeng nora kena rusak.
Wawaler kang gedhé malih, yèn ora
kelambèn sira, haywa kalung saptangané, tinalèkaken ing jangga, tansah ginawé
salat, sampirena kéwalèku, ing pundhak sakarsanira.
Ing kanan miwah ing kéring, yèn
anganggo-anggo sira, sawatara sasedhengé, bebed myang iket-iketan, dèn nganggo
masakala, haywa saban sore ésuk, siyang nganggo jijingkengan.
Wong besus kapati-pati,wataké sok
malaratan, suda-suda rijekiné, sarta anunungkul ing tyas, kang mring
kawicaksanan, bok rejeki gila dulu, wong jelarat mèmèrètan.
Rèhning nganom sawatawis,
baréya-baréyo aja, iku bangsat penganggoné, lan dèn nganggo masakala, lulungan
pasamuwan, jingkengan sawatarèku, pepenyon apa mondholan.
Lire kapusus katawis, iku besusing
sujana, kang wus mangerti barang rèh, kagunané wus akathah, bisa nambung
ambéngkas, bisa amis dadi arum, arum sangsaya angambar.
Peteng dadya padhang bangkit, besusé
tan tekèng manah, mung kinarya sasab bahé, naglingi kasujananta, wus ambeking
sujana, painter ngaku balilu, saking wus ambek sagara.
Yèn ngulama para mupti, besusé
manuting lapal, jayin napsaka uniné, bilmaksiyati tegesnya, amaès-maèsana, ya
ing sariranirèku, lawan panganggo maksiyat.
Among besus aling-aling, nora tumeka
ing manah, yèn dinawakna murade, lapaling jayin napsaka, lan bilmaksiyat ika,
adawa lamun winuwus, cukup lakuning ngagesang.
Marma anak putu mami, barang tingkah
dèn waspada, dena mikir pakolihé, haywa ngawag ruwag-ruwag, besus tanpa karana,
dèn abesus aja besusu, dèn pinter aja bisa.
Lire dèn abesus kaki, dèn abesus
sawatara, tan kebanjur tan kelalen, mung besusé wong resikan, anrus resiking
manah, tumusing budi rahayu, kang aja besus lir sira.
Kang besus anrusing batin, lali
apesing sarira, anrik marang tya lonyok, anutupi, lawang begja, ambuka lawang
tuna, ngedohken sagung rahayu, merakken sagung kiyanat.
Angedohken pangabekti, amerakken ing
maksiyat, ngedohken panarimané, amerakken ati murka, ngedohken ati sabar,
merakken kerenging kalbu, lamun nora kasembadan.
Panjang winarna ing tulis, wong
besusu kainanira, gumantya kang pinarnèng rèh, pakaremaning ngagesang, tunggal
warna kalmia, dèna émut anak putu, haywa karem marang dunya.
Liring karem dunya kaki, lali
panggawé ngakirat, rina wengi ésuk sore, mung mikir panggawé dunya, tan étung
siya-siya, harda kahardan sagunung, nora étung batal karam.
Kang gumremet kang kumrincing, pas
sosotya nawa retna, myang arta-arta sakèhé, kang gumebyar kang kumenyar, iku
pan among dadya, dum-duman aran dunyèku, tegesé among golongan.
Golonganaran dunyèki, déning
kakékating dunya, hiya panggawé kanga won, adoh panggawé ngakirat, dunya iku
naraka, akirat suwarga iku, lah ing kono rasakena.
Dèn bisa merdi picis, lire bisa merdi
arta, dèn weruh batal karamé, kang sarèh wetuning arta, yèn wus dadi khakira,
ywa siranggojibar-jibur, resikan haywa katara.
Ing Panitisastra angling, wong
ambebeg arta kathah, lir ambebeg toya gedhé, bendungan datan sinungan,
ilèn-ilèning toya, tan kinarya dedanèku, nora nganggo jinakatan.
Kabebeg katempuh banjir, dhadhal
larut alorodan, gegadhang bilahi gedhé, kang mengkono wus sanyata, nadyan gedhé
cilika, pira-pira ingkang muwus, kelakon dadya ngibarat.
Ana ta ngibarat cilik, kéwala kang
ingsun karya, pangéling-éling lakune, kaum désa ing Cabeyan, Ki Nurngali namanya,
wadat saking apesipun, tanpa bojo tanpa rowang.
Wismané kebak sega king, yèn olèh
brekat kondangan, jinalukan mring tanggané, kentheng-kentheng nora suka, lampu
dèn pé dèn tarang, akeket kumet kalangkung, njalukan ora wèwèhan.
Menthel sakedhuk pan sugih,
saboboting kaum désa, mung kumet tan lumrahing wong, anuju sawiji dina, wektu
subuh pan arsa, mring sendhang mèt toya wulu, pinenthung cengelé pejah.
Ilang kandhutané dhuwit, selawé
anggris kathahnya, nèng ngusus-usus sabuké, iku nora pisah-pisah, déné kang
anèng wisma, kang arupa dhuwit sampun, lan jajarik binalènan.
Mring durjana wus barindhil, kang wau
menthung nèng sendhang, mung kari sega akingé, lah iku rupané janma, ingkang
karem ing arta, nora ngandel mring Hyang Agung, ngalor-ngidul ngandhut réyal.
Pan ora anedya kardi, ngamal ing
sakwasanira, ing nguripé nèng dunyané, mung ngandelken ngibadahnya, pan wus
wajibing gesang, asembahyang limang waktu, béda ngamal kabecikan.
Tegesé pan ngamal salih, kang katur
marang Hyang Suksma, liyaning pangabektiné, gawé becik ing sesama, kang tan
buru aleman, yèn amal amrih ginunggung, tan dadi kanthining gesang.
PUPUH 04
KINANTHI
Sun cendhak pitutur ingsun, ing
lakuning ngamal solih, wus gumelar anèng kitab, lan pituturing ngulami, yen
during mangerti sira, takokena kang utami.
Elingen iku pitutur, sagung anak putu
mami, sanalika haywa lupa, ing lakuning wong ngaurip, haywa tiba pakreman,
ingkang ananarik sisip.
Ati-atinen dèn matuh, mematah karep
pribadi, dèn abanget lomanira, dèn banget kumetirèki, lire dèn abanget loma,
sedyakna siyang lan ratri.
Kinuwasakna sirèku, wèwèh samining
dumadi, kang tan lawan siya-siya, kang éklas tumekèng batin, tegesé wèwèh kang
éklas, sira nora duwé pamrih.
Wawales marang sirèku, lire dèn
akumet kaki, haywata buru aleman, wèwèh sak-sok tanpa kasil, lamun sira during
kuwat, nadhahi nepsunirèki.
Liring anadhahi nepsu, lamun karep
sira maksih, nyandhang becik manganénak, haywa umbag kumalingking, nadyanta
wèwèh akathah, mangsa ta kurangan mami.
Apan ananing Hyang Agung, nora akon
nunulungi, marang awaking wong liyan, lamun awake pribadi, during luwih during
cekap, haywa tiru Katintahyi.
Katintahyi iku pan wus, tinitah janma
linuwih, mèh satengah Auliya, tiningalan saking batin, nrus abontos barang
tékad, kinarilaning Hyang Widhi.
Ngrasaa apes sirèku, dipun anganggo
mubadir, lire mubadir angéman, kamurahaning Hyang Widhi, kang pinaringken ing
sirasira, yèn tan ngemana sirèki.
Dadya sira kurang sukur, ing
nikmatira pribadi, kahananing ujubriya, sanadyan panggawé becik, yèn tanwruh
kadadiyannya, angawag kaworan éblis.
Sabrang ing tindak-tanduk, ing duduga
myang prayogi, wiwitana saking madya, yèn mantep ing tyas sirèki, ing supayané
bisaa, mirip tindak kang utami.
Yèn utama lekasipun, lamun tan mantep
sirèki, Manawa hiya Manawa, kepalang kepaluh nuli, gumalundhung sira tiba, ing
papa nistha pinanggih.
Yèn mantep tetep tinemu, kautamaning
ngaurip, nanging iku ngarang ngagal, gogolonganing utami, kang akèh ing jaman
mangkya, gogolonganing wong nisthip.
Marma ywa nedya sirèku, ing lekas
nistha kariyin, sira yèn tumindak nistha, ingkang nora kedhah-kedhih, yèn
tumiba ing utama, pinasthi papan pinanggih.
Nistha rusak temahipun, madya
kembanging ngutami, utama kembanging mulya, dèn weruh sira siji-siji, nistha
madya lan utama, kèh kaliru kang mastani.
Nistha ingaran madyèku, madya ingaran
utami, saking kèhing kahardan, wimbuh ing dunya nglimputi, iya sapa ingkang
bisa, nadhahi rosining budi.
Kuneng malihé sirèku, haywata karem
mring èstri, yèn tan kabeneran padha, lawan kareming hartèki, pangrusaké ing
sarira, bèn-abèn leteng artèki.
Yèn abener kiyasipun, aguna sarana
sakti, dadya panggeyeting swarga, arta kang lumaku sukci, yèn wong dahat
kareming dyah, tan wun geng pancabayèki.
Tansun panjangkaen pitutur, ring
janma karem pawèstri, haywana kang salah tampa, panwus gumelar sakalir, panjang
yèn dèn ucapena, begja kang bisa nglakoni.
Lan maningé anak putu, haywana karem
sirèki, ing swara miwah ing rasa, liring karem ing swarèki, gelathik anèng jro
pikat, narithik unine thik-thik.
Ana kancané angrungu, kasmaran swara
dumeling, tumarancag tan wéwéka, tanwruh kalebu piranti, déné wong kareming
rasa, kadya ngganing wong mamancing.
Mina kang anèng jro kedhung, andulu
mamangsanèki, tan wéwéka gya sinarap, tanwruh yèn kenèng piranti, sinendhal tibèng
dharatan, si mina tekèng bilahi.
Marma dèn awas dèn émut, pikiren
ingkang prayogi, barang tingkah haywa gita, yèn during uningèng gati, liring
gita haywa rikat, gati temen tegesnèki.
Ywa kagètan ywa kasusu, yèn during
wruh temenèki, manawa kadi si mina, patiné kena ing pancing, during wruh ing
komandaka, mung lobané dèn turuti.
Lan haywa karem sirèku, barang
kalangenan adi, ing swara miwah ing rupa, kadya kang kocap rumiyin, yèn
kabanjur menèk kadya, Sastradiwangsa pangukir.
Kareming peksi brekutut, rinungokken
sarwi ngukir, seger sarirané sumyah, myarsakken swara dumeling, mempeng memet
pangukirnya, ing landheyan tunggak semi.
Ing sawiji sina nuju, brekututé nora
muni, ingaban kinèn muniya, meksa meneng nora muni, krodha sira Sastradiwangsa,
sinèlèhken dènnya ngukir.
Cinandhak kurunganipun, peksi rinogoh
mring jawi, sarwi sru wuwusira, sebab apa sira peksi, teka ora adol swara, pan
ingsung ingkang ngingoni.
Peksiné dèn elus-elus, kalimpé
marucut nuli, miber nanging ora kebat, tinututan peksi kénging, makanjar
Sastradiwangsa, peksi binanting babarji.
Sarwi susumbar kumruwuk, payo sirarsa
ngayoni, yaiki Sastradiwangsa, jinejegan ingkang peksi, den iles awor lan
kisma, aja mangkono wong ngurip.
Lah ing ngendi ana manuk, ingkang
bisa tata janmi, garejegan sinumbaran, labeté wong kurang pikir, iku wong karem
rupanya, sibabawur pilastuti.
Lan aja karem sirèku, ing turangga
ora becik, lah hiya ing ngendi ana, pinenging karem turanggi, dèn anganggo
sawatara, rèhning lumrah wong angabdi.
Mung bisaa ukur-ukur, dèn guguyu
haywa isin, ora bisa nunggang jaran, ing pacak nora prayogi, ya narimaa kéwala,
pira-pira dèn waoni.
Wongé karem turanggèku, rong prakara
siriknèki, ngrérégoni wong ngawula, ing sakarat ngrérégoni, béda lan Rahadèn
Sura,- nagara radèn Tohpati.
Yèn ora karema luputm pan uwis
pakaryanèki, tinuduh ing Sang Naréndra, pan minangka kasabnèki, nistha lamun
tan bisaa, kalebu wong tanpa kardi.
Karana ta ing tumuwuh, sengsema
barang pakarti, kang minangka kasabira, sem lan karep iku sami, yèn wong nemen
nambut karya, padha lan wong angabekti.
Ya ing salat limang waktu, sabarang
kasabirèki, kitab Bustam kang amarah, kayata lamun sirèki, tinitah lumakyèng
karya, sengsema gonira ngabdi.
Ywa sira watak malincur, dadya duraka
ping kalih, dhingin marang gustinira, mring kancanira ping kalih, apata beciké
uga, wong balithuk maring gusti.
Gusti pan kalipah tuhu, sasat
balithuk Hyang Widhi, lan balithuk para kanca, wuwuh durakanirèki, kang utama
potangena, taberi gawe mamanis.
PUPUH 05
DHANDHANGGULA
Haywa karem asabèng wanadri, haywa
kerm asabèng samodra, kali-kali sasaminé, akèh bencananipun, pira-pira ngadat
kang uwis, wong karem las-alasan, ing wasananipun, asring amanggih tan harja,
myang ing kali-kali akathah tan becik, dèn émut haywa lupa.
Lawan haywa karem ing kasektin,
ngèlmu kanuragan kadigdayan, kateguhan sasaminé, tan anguwisi iku, ngèlmu lahir
kakèhan kibir, yèn katèrècèt dadya, singkir ngèlmu iku, dudu mangunah keramt,
lawan dudu mukjijat marma tan apti, kang wus utamèng cipta.
Kandel kumandel marang Hyang Widhi,
teteg teguh ing tyas tan anedya, kira-kira sasmitané, mung anedya rahayu,
kira-kira haywana prapti, ajagang pasrah ing Hyang, baluwartinipun, kumandel
marang Hyang Suksma, ineb-inebing pintuy kuthanirèki, tetep madhep ing Suksma.
Wismanira jro pintu kuthèki, yèku
panunggalira Hyang Suksma, kang minangka bojonané, tatandhon jro kuthèku, pan
panembahira Hyang Widhi, yékang minangka obat, mimis jro kuthèku, tanawut
napinakirah, yèn wus mantep tetep adhep tanpa kelir, kenepung kuthanira.
Dèn selamet kang angepung sami,
sanjatané sinipatan rahman, pun sipat rakim mimisé, tiba pating talebuk,
kamurahanira Hyang Widhi, lan sihira Hyang Suksma, metabar rahayu, rahayu
ngayuh kamulyan, tan maluya-laya tetep kita linggih mungsuhing balébaka.
Bakal bakuh akukuh tan kongkih,
kahanané ing kana kinenan, kaonang-ngonang kanang rèh, sarèh sarékaning hyun,
ing ngagnyana manda sinandi, sining wong sadu dibya, kanthi sabar maklum,
mula-mula tan tinilar, tataleré tinatal tulèning budi, dumadi tan sangsara.
Karana pambancananing ngéblis,
jroning kitab Ki Sangsulambiya, pinencar anak putuné, ngriridhu ambabawur, tan
ngoberi manugsa urip, duk lahir maring dunya, binéka binédhung, pamrihé sang
belis laknat, akarana ring babayi aja kongsi, nadyan kongsiya tuwa.
Belasara manut ing ibelis, wurunga
kuda belo sadaya, jro kitab Insankamilé, kocap pakartinipun, dadya sangang dasa
bab nenggih, lawan punjul sasanga, sang ibelis wau, pan satus kirang satunggal,
pangsawané anggodha ngrecana janmi, mrih katarik mring sasar.
Dèn prayitna lawan dèna éling, barang
panggawé barang pangucap, miwah barang sakarepé, sétan amor ing ngriku, nora
kena lamun winilis, pam bencananing sétan, nenggih pencaripun, angèbeki
sabuwana, nadyan namaning Hyang Suksma ingkang adi, tiniru karya kala.
Marma kadya apa wong ngaurip, yèn
kenaa lali jroning cipta, ya ing sanalika bahé, saking panumbasipun, sumarambah
amaratani, pakartinirèng sétan, kang tugur mor nepsu, angen-angen ingkang
harda. Loba murka maring sahwat maring bukti, maring papaès dunya.
Panjawiling sétan kang mrih olih, yèn
tinuruta olih sangsara, kaserakat ing temahé, kasengsem kapiayun, mérang yèn
mundura ing kapti, dadya kèrem wong ika, ing wawatakipun, mring pepeteng
sabangsanya, nétra wuta karnanira dadya tuli, tanwun tibèng naraka.
Nahan warna kaping nem winarni, lamun
sira mrih apa wong sanak, akakancan sasaminé, pikiren jroning kalbu, umpamané
sira ningali, panganan lan minuman, sira pan kapéncut, pikiren jroning wardaya,
hiya déné karo iku manpangati, marang sariranira.
Lan tan ana wong kang nedya sakit,
pan mangkono ing apa wong sanak, ing kakancan pamilihé, upama sira watuk, sru
kapéngin marang lelegi, nginum kélang katekan, sakareping napsu, luamah maring
sangsara, ora wurung dadi mengi mengkrik-mengkrik, tuna tan olih karya.
Ana satengahing manungsèki, olih
bilahi saking kakancan, myang saking pawong sanaké, iku sira dèn émut,
singgahana saking bilahi, aja apa wong sanak, lan wong tan rahayu, tanwun
katularan sira, upamané wong lara weteng kapéngin, rujak kecut pinangan.
Hiya nora wurung andilinding,
bilahèni mring sariranira, nora ana mupangaté, lawan haywa sirèku, pawong mitra
wong tanpa budi, ya wong bodho tyas mudha, tanwun anunungkul, katularan bodho
sira, pan wong bodho during wruh ing ala becik, ing wawadi tan wikan.
Lawan haywa pawong sanak malih, lan
wong ingkang tan bisa ing sastra, wong kang mangkana wateké, karepé sok
amberung, pangrasané bener sayrkti, kuranging pamicara, nadyan dhawul-dhawul,
jalebut sok tumindaka, ngiris-iris nyebit ing ngatata-titi, tangèh manggih
raharja.
Lawan haywa pawong sanak kaki, lan
wong pasèk pan wong pasèk ika, nora wedi ing siksané, ing Hyang kang maha
Agung, murang sarak angorak-arik, atékad calawenthah, lawan haywa ayun, lan
wong drengki pawong sanak, sring karyala ing sasami tyasé jahil, dèn wruh
sirèng tengeran.
Karana wong mukmin iku kaki, hiya
padha mukmin papaèsan dènya ngapèk panengrané, ala becik tinemu, ing pracara
dulunen dhingin, ping ro semu winawas, kaping tiganipun, katandha ing
tapsilanya, kaping paté ing tatakrama pinanggih, ping lima ing pirembag.
Yèku pancawada nora gingsir, wong
kang dhustha lan wong kamandaka, sujana myang bèrbudiné, akathat warnanipun,
tyasing janma sawiji-wiji, ana kadya reksasa, murka ambeg rusuh, ana kang ambek
dipangga, kathat yèn winarna èmperé kang janmi waspadakna priyangga.
Apawong sanak sira ta kaki, lan wong
kang bèrbudi wicaksana, wruh ing ajar lan ijiré, sarunging para putus, kulanana
mintaa dhisik, nadyan sira wutahna, wawadinirèku, sayekti bisa rumeksaa, lamun
ana catur kang sikara budi, marang ing sariranta.
Bisa mangartekken marang becik, ing
ngagesang akathah wicara, kang dadya salang surupé, hiya ingkang andulu,
ingkang dudu ngaranan yekti, yèn kang wus wicaksana, wruh mring hiya dudu,
sumimpang ing dora cara, yèn apawong mitra nedya males becik binecikan.
Lamun sira nuju darbé becik, gedhé
maklumé wong wicaksanan, lumayèng pangapurané, parah-parah yèn muwus, pamawasé
waskitheng titi, titika tan tinilar, nalirah rinuruh, ruruh amembing wicara.
Locananya liyep tan angas ingaksi, ngaksama para marta.
Lawan apawonga mitra kaki, sujanma
kang gedhé ngamalira, hiya ingkang ngamal solèh, kang anamuring laku, kalakuwan
kang marang becik, yaiku janma ingkang, tan umbag tan sengung, yèn tutulung tan
katara, mring kiyané aniyat sadhekah pikir, tumamèng kautaman.
Yèn apawong sanak sira kaki,
akakancan lan manungsa kathat, kulanana sasedhengé, dèn prayitna ing kéwuh,
haywa dumèh ngagungken sami, anggunggung marang sira, ngalembanèng wuwus, akèh
tan tumekèng manah, yèn wus antuk pitutur ingkang sayekti, ing mangkya
manawana.
Karubédanira ing ngaurip, nora pisan
silih tutulunga, malah muwuhi ribedé, agawé aru biru, karya tandha dénnya mrih
kodhil, pawong mitra satengah, temah dadya satru, nanging yèn mangkono ana,
sira myarsa aja niyat males kaki, srahna maring Hyang Suksma.
Muga binalèkna marang becik, lawan
haywa nguneg-uneg sira, haywa ngowahi tatané, panitraniréng dangu, dèn ateguh
sira ing galih, haywa sira nanacad, ya dupèh wong ngiku, kang ngalani marang
sira, yèn wadining wong liya kang angalani, sira pasrahna ing Hyang.
Tinutupan wawadinirèki, dèn amantep
sira among mitra, akakancan sasaminé, kawulaning Hyang Agung, yèn sira tan bisa
sumingkir, tan amor ing ngakathah, ing kono sirèku, bibisiking pancabaya, ning
wong kathah marma dèn abisa kaki, amomot mengku misah.
PUPUH 06
MEGATRUH
Nahan warna kaping sapta kang
winuwus, kalamun sira abukti, pribadi nèng wismanipun, nganggoa lakuning
ngèlmi, manut Jeng Rasul kinaot.
Pendhak tengah ari yèn dhahar Jeng
Rasul, pan ing sadina sawengi, mung sapisan dhaharipun, sarwi jegang yèn
abukti, tumungkul tan amiraos.
Duk amuluk ing sekul sarwi anebut,
ing asmanira Hyang Widhi, bismilah salajengipun, mawi dungan pan utami, lajeng
dhaharé ing kono.
Yèn wus dhahar tumenga lajeng
anginum, tigang cegukan tan luwih, kang sacegukan anebut alkhamdulillah
hirabil, ngalamin sukur ing Mnon.
Ingkang kalih cegukan dènira nebut,
subekkannallah ping kalih, maha sucekken Hyang Agung, déné yen sira abukti, lan
tatamu sabarang wong.
Anganggoa yudanagara mrih patut,
asilaa ingkang becik, dèn mepes sarwi tumungkul, haywata saduwa kaki, lawan
haywa amiraos.
Mung nyarakna pasuguhira mring tamu,
wusing mengkono sirèki, hiya haywa muwus-muwus, mung yèn tamunira angling,
ngajaka selang wiraos.
Tandukana prihen sukané ing kalbu,
akèha denira bukti, dèn sumeh netyanireku, sira haywa uwis dhingin, angèrènana
ing kono.
Wus lakuné sanadyan sira wus tuwuk,
iriden denira bukti, nagntènana ing tatamu, tuwin lamun sira bukti, lan janma
kèh hya mengkono.
Saenggoné miwah sira yèn martamu, pan
hiya mengkono ugi, haywa sembrana ing kalbu, momoyok sajroning galih, sega iwak
kurang kaot.
Den asengkud kurmat paringan Hyang
Agung, yèn sira nanacad batin, tan apik segané wuluh, myang iwaké nora becik,
kasiku sirèng Hyang Manon.
Dèna émut duk Nabi Musa ngalurug,
kaluwèn umaté, sami, nèng ara-ara duk bingung, andodonga Kangjeng Nabi, minta
sihira Hyang Manon.
Pinaringan saking ngawiyat tumurun,
umaté wus dèn janjèni, yèn pinaringan sirèku, haywana nacad sirèki, sagah
sandika sakèh wong.
Nulya samya nadhah ngrasa nikmatipun,
sawenèh ana kang angling, mung sawiji cacadipun, pepak wak-iwakanèki, mung
lalaban tan sumaos.
Durung tutug pamangané gya
sumemprung, rarampadan wangsul malih, mring ngawiyat tan kadulu, yèku labaning
wong pinging, sembrana nora rumaos.
Bok rejeki mutung nora bisa nusul,
marma éling dèn pakéling, lamun abukti sirèku, anèng wisma dèn ladèni, mring
rabinira dèn alon.
Haywa grusa-grusu amuluking sekul,
yèn tan kabeneran nenggih, barang kang dèn olah iku, kurang gurih kurang asin,
teka panganen kémawon.
Mengko yèn wus gonira bukti wus
tuwuk, calathuwa dèn aririh, jangan iku kurang anu, miwah wak-iwanèki, apa
kurangé ing kono.
Bésuk manèh doyanaku iwak anu,
sapisan kéwala uwis, kanggowa ing sajegipun, yèn tan kabeneran malih, teka
menenga kèmawon.
Nora becik wong mangan kamoran nepsu,
dhingini pan aranèki, mungguh ing Hyang Maha Agung, pingro suda wahnanèki, ping
tri rijekiné kalong.
Haywa anggagampang ing bukti tan
arus, nora ta lamun pinikir, wong amangan apan iku, nora kena kedhah-kedhih,
iku ta aja mangkono.
Wonga mangan uger-uger dadi baku,
yekti panancanging urip, nanging dèn sawetarèku, hiya haywa anjurungi, ing
nepsu luamah kang wong.
Yèn anjurungana ing luamah nepsu,
tanwun gelis angemasi, janma mati murka
iku, sabarang-barang binukti, wataké nepsu katongton.
Amangana kéwala tatamba lesu, yèn
banget lesunirèki, ngedhihken ihtiyaripun, nora rosa angabekti, kedhik ngamalé
ponang wong.
Yèku madya sakedhik sedya ing kalbu,
tapa salamining ngurip, akathah paédahipun, gampangken saliring kapti,
amadhangken tyas sumrowong.
Haywa watak sasarapan ésuk-ésuk, yèku
memetengi ati, baliyur pikolehipun, tan apik sabarang pikir, ngaloproh
aréyah-réyoh.
Yèn akenceng kudu druweng
gathak-gathuk, yèn kendho muntir-malintir, tan kenang kinarya baku, wateké wong
wareg bukti, kudu turu anggeloso.
Barang karya yèn dèn lalantèh amatuh,
yèn wong angubungi bukti, sinuda landheping kalbu, pan kethul kang amareki,
mung bangsa badan kang condhong.
Pondhong pikul rosa kuwat garu mluku,
lamun sutaning priyayi, priyayi sawanganipun, kudu nganggo bagsa ati, pikiré
ingkang mirantos.
Yèn nganggowa pikiring pikul kalebut,
lapak kuwaregen bukti, pan dudu bubuhanipun, bangsa ati wruh ing pikir,
bubuhanira wong anom.
PUPUH 07
SINOM
Tunggal warna kaping sapta,
anyatakkaken aguling, élinga lan kawruhana, iang sadina lan sawengi, patlikur
sangat nenggih, mangka turuwa sirèku, sawengi lan sadina, sapratelon sangat
nenggih, dadya wolu sangat sawengi sadina.
Semono yèn sira kuwat, ageng
pahalanirèki, dadya kalebu wong ngekas, nora kekathahen guling, jro kitab
Insankamil, mungguh ing Hyang Maha Agung, saben ratri tumedhak, lenggah mring
langit dunyèki, saprateloning wengi kang ngakir ika.
Haywa sira salah tampa, ing kitab
ammaoni, lah ta endi ana Allah, maujud ngenggon sawiji, muradé iku kaki, hiya
kang langit donyèku, ana ing sariranta, gambaring kang buwanèki, datting suksma
sumrambah mimbuhi ingrat.
Yèn nuju sapratigannya, ing
wengi-wengi kang ngakir, satengah ro pukul tiga, iku wengi ingkang ngakir, yèn
bisa sira kaki, tangiya ing wektu iku, nenedhaa Pangéran, pangapuraning Hyang
Widhi, ing sakèhing dosanira anèng dunya.
Myang wektuning salat kajat, pan hiya
ing lingsir wengi, wengining malem Jemuwah, prapta wengining kang ngakir,
barang kajatirèki, yèn nemen yekti tinemu, yèn sukci raganira, katri
matobatirèki, hiya Allah tangala kang sipat rahmat.
Yèn turu ing wengi sira, wektu subuh
sira nuli, tangiya asusuciya, haywakabanjur yèn guling, srengéngé wusa inggil,
maksih ngénak-énak turu, belubuh namanira, ngrandhataken barang kapti,
ngadohaken rahmat ngrupakaken nalar.
Lamun turu ing rahina, sauwisé tengah
ari, ing wektu ngasar tangiya, karana wong aguling, lamun kasorèn kongsi, jam
pat jam lima nem iku, yèn tangi tyasé growah, sapratelon sudanèki, murin-muring
lir wong nginglung kanganglangan.
Aprasaksat wong kélangan, ngedohken
nalar kang becik, nyepakken nalar kang ngala, bawur sabarang pakarti, nyuda
rahmating Widhi, dhanganing sabarang kayun, kalebu wong wéwéka, kajabané
sirakaki, kala-kala yèn nuju abanget sayah.
Yèn abanget arip sira, tengadur
narajang kedhik, rumeksa lungkrahing badan, yèn tan mangkana tan becik, lan yèn
néndra ing wengi, yèn mengalor ujuripun, miringa ngulon sira, madheping kéblat
sayekti, kadya ujuring wong mati nèng kaluwat.
Karan ta wong anéndra, pan iku
sanaking mati, manawa hiya manawa, ana karsaning Hyang Widhi, mundhut
ajalirèki, dèn apasrah ing Hyang Agung, haywa ta salah tampa, sapa betah turu
miring, mandhep kéblat tan nganggo alih-alihan.
Tan mangkono ing pratingkah, mung angkatira
aguling, miring madhep ing kéblat, yèn uwis suwé aguling, sapa wruh wong
aguling, panwus sasat janma lampus, yèn mangalor ujurnya, watak mintir kang
rijeki, yèn mangetan watak medhotaken rahmat.
Ilang sihing pawong sanak, yèn
mangidul ulonèki, dumadak rupak atinya, yèn mangulon ulonèki, wataké iku kaki,
pan apanjang umuripun, lan haywa amrih sira, hiya kapénaking guling, sabilana
tyas kang ngarda maring nendra.
Wataking wong cegah néndra,
kasinungan lepas budi, wataking wong cegah saga, teguh pikantukirèki, wataking
cegah warih, tawa ing wisa wong iku, yèku yèn sira sedya, mangkono pahalanèki,
pan wong tapa tinemu sabarang sedya.
Wong gunalan wong digdaya, miwah wong
dadi priyayi, padha awit saking tapa, barang pakarti kang luwih, saking tapa
ingkang wit, kang sarta lan begjanipun, nadyan silih gunaa, sugiha dadi
priyayi, yèn tan saking tapa pangluluning sétan.
Gunaa gunaning sétan, muktiya
muktining éblis, sektiya sektining setan, watak sekti saking ngéblis, sakedhap
angébati, tan lawas nuli ngalumpruk, jinem paringing cipta, ciptaning wong kang
wus sidik, déné mukti kamuktèn kan saking setan.
Gawokkaken sanalika, nutugken
kamuktèn adi, tan lawas annuli rusak, pothar-pathir nguwir-uwir, yèn sujana
bèerbudi, ingkang mangkono tan ayun, pandhak sadaya-daya, dadi guguyoning
pitik, tanggung-tanguung angur anggebyur samodra.
Ywa kaya Setropramukya, nguni duk
dadi bupati, tumenggung ing Ngèksiganda, mung rong tahun mocot nuli, tan
kabdèkaken malih, ing jengira Sanga Prabu, mubeng-mubeng karyanya, saba
wismaning priyayi, jajaruman golèk warta adol warta.
Tanwruh lamun dadi sétan, ingkang
mangkono pakarti, yèn budiya kasujanan, ingkang mangkono tan apti, yèn tan
kabdèkken malih, myang tan katengeran iku, ing lire katengeran, maksih
kaparingan bukti, lamun ora mangkono yekti ngibadah,
Ana ing wisma kéwala, anatepi
pangabekti, madhep ing Hyang kang misésa, sukur anarimeng Widhi, tan bisa
mangan ya wis, mati tan buti gih sampun, trusna ing takdirollah, haywa nistha
ing ngaurip, ing lahiré tan ngucemaken nagara.
Déné wau wong ngaguna,aguna saka ing
ngéblis, sabarang kang kapinteran, hiya lamun saking éblis, dhemen
ngungkul-ungkuli, parabantah parapadu, padudon rebut basa, ngegungken
kawignyanèki mrih tinuta tekabur buru alemen.
Bandhané mung patang uwang, anyulap
nganyang sembagi, kang arega limang réyal, sinungken panganyangnéki, dhuwit dèn
semayani, praptanèng don ora éntuk, ngupaya limang réyal mubeng kalamun
tinagih, lami-lami kawadaka yèn wong ala.
Mangkono ingkang ngupaya, kapinteran
saking éblis, pagrasané wus utama, olih wahyuning Hyang Widhi, tanwruh
wahyuning éblis, nora taberiguguru, tatakon ing sujana, tatakon angrasa isin,
kumandeling sétan kurang anoraga.
Tunggal warna kaping sapta,
anyatakken yèn lumaris, yèn lumaku saking wisma, aja tanpa seja kaki, karepé
maring ngendi, ing kono pelengen kalbu, lamun wiwit lumampah, amacaa
bismillahi, yèn tan ngucap haywa lali batinira.
Dèn kapara tumungkula, hiya kalamun
lumaris, reksanenta nétranira, hiya aja niningali, lan aja nolah-nolih, lamun
sira andudulu, mandhega lakunira, wong lumaku nolah-nolih, niningali ajur tyasé
ting sarempal.
Lan ywa ngangen-angen sira, ing pikir
kang ora becik, ing sajroning lakunira, muhung pasraha ing Widhi, yèn lali ing
lumaris, apesé sira kasandhung, lamun ora mangkana, lakunira tan pakolih,
praptèng paran tan kacukup sedyanira.
Lamun sira anèng wisma, haywa ngadeg
tengah kori, sarwi agandhulan lawang, iku siriken tan becik, alané maratani,
mring tatangga rong panyeluk, watek kerep kélangan, lan haywa amalangkerik,
anèng tengah lawang ngadohaken begja.
Yèn alungguh anèng wisma, haywa
sangga uwang kaki, tan becik watak sedhihan, lawan haywa èdhèg sikil, tuman iku
tan becik, ngilangken jatmikèng kalbu, wong ngilangken jatmika, nyuda adheping
Hyang Widhi, wong anyuda andhepé maring Pangéran.
Sinuda kanyuwanannya, wong nyuda
yuwananèki, siya-siya maring badan, kabudayan datan dadi, kabèh iku dèn éling,
wawaler kang ora patut amatuh kapitayan, manungsa akerep lali, léléwané
kalawun-lawun kaluwak.
PUPUH 08
POCUNG
Gantya wau, wuwusen warna ping wolu,
dèn akurmat sira, mring tatamu ingkang prapti, ingkang aran tatamu dipun
waspada.
Anak putu, kanca miwah tatanggamu,
iku pan satengah, hiya tamu dudu trami, ora ewuh kurmatira pan wus ngadat.
Susuguhmu, yèn ana suguhen iku, lamun
ora ana, aja ngenakaken kaki, mung dèn becik kurmat lan pitembungira.
Haywa asung, sungkawa tyasing tatamu,
nanging iya haywa, kadurus ambek sudarmi, mring tatamu wataranen sariranta.
Ywa katungkul, kurmat beciking
tatamu, myang ing pawong mitra, yèn sira lumakyèng kardi, ngrérégoni
pakaryaning suwita.
Akèh tamu, pawong mitra kang tan
maklum, mung karepé dhawak, katekan amrih pakolih, sayahing wong suwita nora
dèn étang.
Marma dipun, bisa amatarèng kayun,
tinemon lan ora, apa pantes durakani, ana pantes tan duraka yèn tinulak.
Nanging lamun, ana asaling tatamu,
saking katebihan, mancapat lan liyan nagri, yèku perlokena lawan kurmatana.
Sungga tamu, ywa kurang mring tamu
iku, yèn tan darbé, utang selanga tumuli, nadyan gadhèkaké wedhung lakonana.
Ingkang iku, pan wus ngadat wus
kalaku, sagunging wong Jawa kang micara pra priyayi, nanging kemba lamun ora
winuwusa.
Supayémut, kinarya pangémut-émut,
wataké wong mudha, sugih lali tuna budi, andaléya sungkanan sok ngarah apa.
Basa iku hiya ana kalnipun, pantes
lawan ora, yèn nuju pantes mangsèki, ngarah apa iku perlu yèn kanggowa.
Buru cukup, wong ahli nasnasing
kalbu, yèn tan nganggo ngenas, kaloréyan barang kardi, dèn antèni wong kaluwèn
nora kena.
Tegesipun, basa ngarah apa iku, pan
atinggal sunat, perlu, kéwala ginati, amrih gita gagat paguting pratingkah.
Yèn anuju, wong gedhé kang maratamu,
angungkuli sira, dèn becik kurmatirèki, pamapagmu kiranen lawan duduga.
Yèn wus lungguh, lungguhira dèn
anekung, tangan ngapurancang, temnbungira dèn aririh, dèn angarah-arah haywa
sumambrana.
Konduripun, ngaterna kadya duk rawuh,
ing pamapagira, lamun tamuwun sirèki, pra ngulama myang janma kang luwih tuwa.
Tuwa kang wus, wicaksana ambek sadu,
gungena ing kurmat, kaya kang wus kocap dhingin, yèn tamuwan wong tuwa kang tan
micara.
Hiya among, tuwa-tuwa umuripun,
wataranen uga, kurmatira dèn nastiti, haywa sira padha lan para sujana.
Tuwa iku, rong prakara hywa limut,
ana tuwa ingkang, tuwa majaji : makiki, tuwa majat mung tuwa umur kéwala.
Tuwa ngumur, kakikiné anom tuhu, sanadyan
anoma, yèn ngulama myang bèrbudi, myang sujana kakikiné iku tuwa.
Yen tatamu, sanak pekir kang jajaluk,
énakana ing tyas, nuli wèhana tumuli, yèn tan duwé dèn amanis tembungira.
Lilanipun, jaluken dèn tekèng kalbu,
pan samayana, lamun duwé bésuk maning, ing samangsa-mangsane konen baliya.
Dadinipun, tan megatken rahmatipun,
rahmating Hyang Suksma, yèn rumangsaa sirèki, darbèkira pribadi dadi wong
angas.
Lan tekabur, satemah sira kasiku,
siku kabatinan, hiya dudu siku lahir, padha uga lahir lawan kebatinan.
Yèn sirèku, tamuwan kongkonanipun,
sanak pawong sanak, myangkanca miwah priyayi, myang wong gedhé-gedhé myang para
bandara.
Dèna émut, ing caraka urmatipun,
dutèku pan padh, lan kang anduta upami, duga-duga gedhé ciliking caraka.
Dèn atanduk, anggepen sajroning
kalbu, padha lan kang duta, lire mangkana ta kaki, dèn angati-ati dènira
angucap.
Kang saèestu, lir ngucap lawan kang
ngutus, manawa ing mangkya, aturé lan kang anuding, kukurangan miwah gèsèhing
wicara.
Selang surup, marma dèn awas dèn ému,
ing wewekasira, sorana ing wuwus kwdhik, dimèn tyasé resep ing wewekaisra.
Dèn angugung, mring caraka haywa
nepsu, sanadyan dinuta, mring sira kang tan prayogi, duta darma nora milu
paran-paran.
Yèn arengu, sira marangcarakèku, bok
wawadul marang, kang angutus akèh kedhik, karya rengat amecahken pawong mitra.
Haywa umung, amemekas mring dutèku,
manawa akathah, pangrunguné selang titih, kanan kéring yèn angucap kawruhana.
PUPUH 09
DHANDANGGULA
Nahan kaping astha kang gumanti,
warna kaping sanga kang pangucap, haywa sok metuwa bahé, myang metuning kang
rembug, ririmbagan sabarang pikir, kang dhingin singgahana, pangucap takabur,
ujubriya lan sumungah, padha bahé ana lawananirèki, lawan ngucap priyangga.
Liring kibir gumedhé ing dhiri,
pangrasané ngungkuli ngakathah, sarwa kaduga barangrèh, sumugih gumunénu, sapa
sira lan sapa mami, edak ledak kumethak, kethaha mring sanggup, gedhèkaken
kawibawan, salin-salin sumalin tingkahing mukti, mrih rowa abirawa.
Liring liya lumaku tinuting, dèn
alema samining tumitah, ing sabarang pratingkahé, datan simpen asamun,
medhèng-medhèng, datan simpen asamun, medhèng-medhèng mrih dèn tingali, ingkang
tumingal samya, ngalema ing kalbu, ingkang ngujub tagesira, pan malaku
ginawokan barang kardi, tingkah rèh kalewihan.
Ingkang sumungah tegesé singgih,
lumaku rinunguwa ing liyan, ing sabarang pratingkahé, mrih entar ngantarèku,
maluyaa swara dumeling, myang kang swara ing polah, wipala pinulung, mring
papasang karya semang, samangsané atiba tebané tebih, tambaha kasubingngrat.
Wong kang asring-asring ngucap kibir,
ujubriya sumungah adhangah, lah hiya apa japané tan nemua bebendu, renguning
Hyang Kang Maha Sukci, yèn kabanjur kadawan, ambabar tekabur, ora tinututan
tobat, ing Hyang Suksma supayané iku olih, ngapura sawatara.
Haywa mangkana sira ngauarip, ngarep
arepa rèh kautaman, katamana waluyané, lumayana ring ayu, ngayumana yumanéng
janmi, janma pan sama-sama, sumimpanga mrih dur, durnimingta durtaningrat,
durlaksana anir leksangatèng ngaksi, ngaksama semuning ngrat.
Kaping kalih haywa sira angling,
luwih ing katawengis sru angas, yèn tan lawan prayogané, pangucap wengis iku,
ngumbar nepsu kaworan éblis, ping tri sira reksaa, ing lésanireku, saking
pangucap druaka, endi lire pangucap kang durakani, ngrasani alning liyan.
Alané dhewé nora udani, wong kang
ngrasani alaning sasama, pan ginéndhongan dosané, apa paédahipun, géndhong
dosanira pribadi, embuh kelar embuh ora, dadak jaluk imbuh, kaping pat sira
reksaa, lésanira angucap dora sakalir, tuman bok dadi watak.
Watak dora memetengi ati, nora kena
sira andelena, doranira pakolihé, wong peteng atinipun, upama jro wismanirèki,
peteng kapatèng diyan, apa becikipun, sabarang kang sira alap, jroning wisma
kagagap pan nora odhil, dhadhal rijekinira.
Mesat darajatira sumingkir, ana kèri
amung kèkrèwèkan, drajating wong céréméndhé, dudu derajat luhung, ing lahir wus
dèn orak-arik, dumadya calawenthah, sring mothah anguthuh, angathahaken paékan,
angangkani ora ana pinangkaning, kaonang nir apraya.
Kaping lima reksanen ta kaki, lésanira
saking ing pangucapan, ananacad ing liyané, amamaoni wuwus, tan wa-uwas
pitayèng ngati, wong maoni nanacad, yèn ta during putus, tatas sandining
wihastha, haywa agè ananacad mamaoni, tanwun sira sinungan.
Ing pamelèh dènira Hyang Widhi,
kaping nemé reksananen lésanta, angucap kang tanpa gawé, geguyon amimisuh,
acarita kang tanpa asil, kang adoh lan ngibarat, muwus tanpa usul, émanen
kagunanira, ing pangucap yèn mungguh wong ahli ngèlmi, angedohken panembah.
Yèn wong ahlul alumakyèng kardi, tuna
luhung micarèng pakaryan, supaya na paédahé, ping pitu hayma muwus, reksanenta
lésanirèki, pangucap sesembranan, wong sembranèng wuwus, ngilangaken
kajatmikan, lan angrusak ing tapa bratanirèki, yèn ilang jatmikanya.
Suda ajinira ing ngaurip, lamun rusak
tapabratanira, cinupet barang sedyané, yèn cinupet wong iku, ing sabarang
sedyanirèki, tiningggal mring ki begja, ki cilaka maju, mrepeki ing sariranta,
dadya nora kena ing pépéka kaki, wéya léna tan kena.
Ki cilaka ing rahina wengi, anuguri
ing sariranira, hiya pira betahané, manungsèku satuhu, goning lali léna tan
titi, yèn wis kalimpé sira, ki cilaka nempuh, rumasuk ing sariranta, nora kuwat
sariranta anyabili, ing kono pirabara.
Anemua basukining urip, marma kaki
haywa sumambrana, ngaurip akèh ewuhé, gumantya ing pirembug, wetuningling
dènira gusthi, yèn sira rerembugan, lan sanak sadulur, endi kang kaprenah tuwa,
hiya aja sira wani andhingini, wetuning pikirira.
Sumanggakna segalaning pikir, mangkya
yèn wus kang kèwuhan, anuduh marang kang anèm, kinon samya arembug, lah pikiren
ingkang prayogi, yèn katemu tyasira, haywa sira pugut, amantesi pikirira, iku
mslih sumanggakna dèn aririh, mring kadangira tuwa.
Yèn wus sarèh endi kang kang pinilih,
ngèstokena mangayu bagyaa, yèn wus patitis beneré, sèndhekna ing Hyang Agung,
tumindhaké mau kang pikir, haywa ta kaberangas, angas mamor nepsu, ing kono pan
pembègalan, angas nepsu tinuntunan marang éblis, murungken kabecikan.
Becik iku nugrahaning widhi, wus
kayané nepsu lawan sétan, murungken kabecikané, kalangkung déning lembut,
pengarahé risang iblis, mulet ing nepsu nira, ing upamanipun, ana pikir wus
prayoga, bener bening tan atilar dalil, kadis, ijemak lawan kiyas.
Trus tatané ing yuda nagari,
suprandéné wurung tan kalakyan, hiya iku pembegalé, tyas kérut temah lemut,
angubungi nepsu tan yukti, marma sabarang tindak, yèn uwis panuju, dèn énggal
laksanakena, yèn wus lumaksana haywa sira gipih, ing kono sabarena.
Dadya bening sira angèngèhi, mau
pasrahira ing Hyang Suksma, kang supaya ing dadiné dadiya iribipun, golongané
kang wahyu jati, wahyu kapikawuntat, yèn uwis ketemu, tumindhak lan kadadiyan,
pikirira wus nikmat sira lakoni, kono sira tobatta.
Ing Hyang Suksma lan sukura malih,
détanandhang ing nikmat manpangat, pan mangkoné pratikelé, yèku gonira nutup,
lawang kutha katur ing widhi, widagdèng padandanan, jro kutha barukut, lawan
malih lamun sira, birembugan lan wong liya kang ngungkuli, marang ing
jenengira.
Ing tuwané myang lungguhirèki, dèn
prayitna sira kawruhana, pikir liyanta wetuné, apa ta hiya iku, saking nepsu
myang saking éblis, apa ta saking kawa, apa wetunipun, hiya saking Nabi Adam,
apa metu saking malékat kang pikir, wawasen dèn waskitha.
Lamun saking nepsu saking éblis,
saking kawa iku padha ala, angel dadiya beciké, haywa ta sira anut, pikiring lyan
kang ala katri, béda kalawang kadang, tuwa sugih maklum, pantes lamun
linabuhan, pan wong liya yèn kapengkok dadi mukir, tan makam ing kaharjan.
Béda kang wus sampurna ing budi,
wicaksana apara martèngrat, sanadyan silih neptuné, saking ala tetelu, kawa
nepsu kalawan éblis, bisa dadeken harja, beciké tinemu, nanging ta kang
boya-boya, jaman mangkya arang kang mangkana kaki, marma mémut ywa lupa.
Lamun saking Adam lawan saking,
malaékat wetunè kang rembag, karo pan padha beciké, anuta sirèng rembug, mau ing
lyan dipun nastiti, wetokna pikirira, kang bener panuju, dèn prapta
sampékandaya, prajangjian habipraya sabayanting, temahing sama-sama.
Miwah lamun pikiran sirèki,
pakumpulan lan janma akathah, ywa andhingini wuwusé, antinen ta sawegung,
siji-siji wetuning pikir, haywa mancah medhot wikalpa, haywa ngendhak wuwus,
haywa mancah pintering lyan, wong pikiran ala becik, yekti mijil, bener luput
gumelar.
Kadyanggané iwak kang sumaji,
rarampadan sedaya sarwana, pilihane saanané, iwak ingkang kadulu, endi ingkang
énak binukti, sambelan lan lalaban, kang munggèng ing ngayun, ana ta iwak kang
énak, kinyih-kinyih nanging bakal malarati, haywa kepéncut sira.
Padha-padha sega kang awarni, sega
liwet lan kebuli sega, sanadyan padha énake, kari manpangatinipun, yekti pédah
sega kebuli, anggi-anggi winoran, sanadyan keladuk, pamangané tan ngapaa, pan
mangkono nalirahé ngamèk kasil, salsilahing wacana.
Haywa ngumpet ing pikir tan mosik,
liring ngumpet yèn ing pasanuwan, wus rembug saniskarané, yèn wus bubaran iku,
metokaken pikir pribadi, kumedhèp mrih tinuta, iku ora arus, duraka tan olih
harja, lan maningé yèn sira tinari pikir, marang ing gustinira.
Umatura sakawruhirèki, sapanemunira
dèn anelas, nganti miwah ondhé-ondhé, yèku kajawinipun, hiya saking karsaning
gusti, yèn gusti nira arsa, pikir ingkang nempuh, sanadyan tumibèng nistha,
tumurunga milya anut anglabuhi, haywa mèngèng ing cipta.
Yèku dudu pasuwitan kaki, pan
sayektining wong asuwita, ingkang mengkono pikiré, pikir suwitan iku, wetuné ta
ngéman ing gusti, among buru aleman, anjurung kumlungkung, déné kang tuhu
suwita, sarananing driya kang dadiya kuwatir, katur sumanggèng karsa.
Lamun sira amikir pribadi, liring
pribadi nora, kawedal, hiya marang ing liyané, muhunga ming Hyang Agung, miwah
marang jengira Nabi, duta sumarahena, lawan haywa limut, penengeran kang
lilima, ingkang uwis hiya kawuwusa wuri, warananing paningal.
Yèn wus dadi pikirira ngati, kang
awening wenang lumaksana, tumindaka lawan sarèh, anunuju ing kayun, pamrih
sela-selaning kapti, myang ananing sasmita, ing Hyang lir pituduh, dèn
kumambang ing wisésa, haywa éwuh tanpa wahananing wangsit, wasitaning taruna.
PUPUH 10
SINOM
Ningena warna ping sanga, kaping
sadasa gumanti, hèh sanggyaning suta wayah, lamun tinitah sirèki, gedhé kalawan
cilik, ing tata haywa kaliru, haywa sira nresula, yèn tinitah dadiya cilik,
bekel desa saguna satata gena.
Satuhu kang kaping tiga, liring
sagunaning tani, apa kang dadi busana, peraboting among tani, garu, waluku,
nenggih, arit, pécok lawan pacul, myang wangkil pamatunan, wadung pethèl lawan
kudhi, kebo sapi kabèh iku perlokna.
Yèn pepak dandananira, dadya saregep
sasabin, ananandur sasaminya haywa kesèd dèn taberi, rina kalawan wengi, mikira
nggonmu nanandur, pala gumantung miwh, kasimpar kapendhem sami, yèn kameton
sagung tatandurannira.
Sira aséba marang, yèn ana ingkang
prayogi, turna mring bendaranira, rumangsaa brekatnèki, yèn mungguh wong
ngabekti, yèku mangka sunatipun, pajegira kang mangka, perluning wong
angabekti, yèn wus mangsa pajeg haywa awéwéka.
Haywa watak kathèthèran, apa ingkang
dadi jangji, ing patiné taker tedhak, miwah yèn ginawé urip, lamun urip ta
kaki, yèn pinundhutan sirèku, hiya ing taker tedhak, aja sira mamadoni, yén tan
kuwat luhung sumanggakna sawah.
Aja serik aja esak, yèn kapundhut
ponang sabin, yèn kongsiya wawan-wawan, anglawan mogok ngukuhi dadya dudu wong
becik, wong ala bajingan gendhu, ing tembé hiya dadya, tatampikaning priyayi,
dadya nora welas ing sariranira.
Tegesé ingkang satata, satataning
wong kang tani, wong kang dadya bekel désa dèn barukut dèn sira gawéa masjid,
sandingena toyanipun, santriné pancènana, ing sawah sapantsnèki, jakat pitrah
srahna ywa milu nglaap.
Lawan karyaa kabayan, kang rosa kang
aja nyerit, lamun sira tatamuwan, priyayi dèn rikat yekti, pasugatanirèki,
dibecik remeksanipun, marma parlu akarya, ing kabayan kang abecik, supayané
rumat barang karyanira.
Akaryaa pagerjaba, kelakah
dhadhapuran pring, haywa sok angrusak karang, nyarengken padésan kaki, pager
wismanirèki sapaturé dèn akukuh, ya menawa tamuwan, kandheg kampiran sirèki,
ing sadina sawengi wajib rumeksa.
Ing satuhu ya tegesnya, ing wong
papadésan ugi, apa adat kang kalampah, mancapat mancalimèki, papagerané sami,
myang arahaning gugunung, dèn lastari tumindak, ywa karya adat pribadi, yèn wus
lumrahing wong mancapat lilima.
Anggone haywa anyjelag, lawan aja
sira apti, ing klempakaning durjana, pakaranganira kaki, angrèhaken wong cilik,
prihen aja na laku dur, kawruhana lakunya, titiken dèn apratitis, yèn culika
énggal sira tobatena.
Yèn tan marèni karyanya, saksèkna
mancapat nuli, tundhungen saking ing désa, haywa kongsi nglèlèpeti, marma dèn
wanti-wanti, mrih becik lakuning batur, lan malih lamun sira, kuwat ngadegaken
mesjid, jumungahé iku sira adegana.
Atagen saben jumungah, padha salata
mring masjid, lamun akèh kang ngibadah, kedhik kang panggawé juti, botohan
nyerèt sami dèn banget walerirèku, rong prakara iku ya, cacaloning dadya
maling, ing wong cilik mèh kena dèn pasthèkena.
Wité dadi kemlaratan, banjuré dadya
mamaling kayangapa yèn kembaha, enggonira kang angawruhi, pakartining wong
cilik, myang kang dadi kasabipun, nemené anggaota, kang dadi wektuning bukti,
kang ngedohken marang ati kadurjanan.
Kalamun tinitah sira, angabdi jroning
nagari, dèn taberi aséwaka, yèn durung pinaring sabin, haywa sira angincih,
mrih balendhunging kang wadhuk, pandhak sadaya-daya yèn tan durung potang
kardi, tékadena awisma nèng paséwakan.
Asorena kula nira, mring sasaminira
ngabdi, mèten wuwulangen samya, kang becik anggonen ugi, karana wong angabdi,
kadulu ing tindak-tanduk, dèn bisaa suwita, mring kang angrèhken sirèki, lurah
bekel miwah mring wadananira.
Haywa ing lahir kéwala, dèn terus
tumkèng batin, yèn nora terusa ing tyas, mukir titahing Hyang Widhi, dèn
kumandel ing Widhi, gusti iku pan satuhu, gustining wong ngakathah, kinarya
badaling Widhi, kang amesthi adil paramartèg wadya.
Liring adil para marta, bener
angapurèng dasih, anglèbèri pamengkunya, marma sagung wong andasih, satata dèn
taberi, mèt tyasing kanca denatul, sedyakna apuranta, ingkang durung lan kang
uwis, lamunana kaluputané mring sira.
Bésuk dadya sira potang, motangken
panggawé becik, winales déra Hyang Suksma, lawan haywa sira amrih, pepelèsèdan
angling, sring anyatur alanipun, kanca ingkang sunganan, sring towong
pakaryanèki, haywa irèn ing karya anasabana.
Yèn kancanira amanggya, hiya
dudukaning gusti, miluwah angungun sira, sakedhik dène mrihatin, ingkang
mangkono uwis, karuwan ing takdiripun, balik kang durung hiya, durung karuwan
sayekti, anganggowa ing tékad tepa selira.
Dadya ora ala sira, ing sama-samaning
abdi, ya pan reksa-rumeksa, ing lahir tumekèng batin, kanca iku sayekti, pan
wus prasasat sadulur, ingkang kaprenah tuwa, kurmatira dipun kadi, kurmat
marang sanak wongtuwa priyangga.
Dhasar tuwa dhasar dadya, lurah wadananirèki,
iku wenang sinembaha, wajibing sinembah kaki, ingkang dhingin narpati,
kapindhoné bapa-biyung, kaping tri maratuwa, maratuwa jalu èstri, ping sakawan
guru pan wajib sinembah.
Kaping lima kadang tuwa, déné ingkang
pradipati, marmané wenang sinembah, déné wakiling narpati, sagunging para
mantra, wenang nembah mring santanèng nata.
Para pandhita sinembah, saking guru
dènnya ngirib, sadaya amawa pangkat, gogolanganing nagbekti, terus saking ing
dalil, pangandikaning Hyang Agung, kabèh padha nembaha, hiya marang ing Hyang
Widhi, lan menbaha marang utsaning Allah.
Lan menbaha sira padha, hiya mring
kang anduwèni, paréntah saking ing sira, tegesé iku narpati, papatih pra
dipati, yèku mired saking ratu, wakil nyekel paréntah, marma haywa shak ing
galih, ing panembah terus saking dalil pisan.
Yèn wus amriyayi sira, nganggowa
kawan prakawis, bubudèn haywa tinilar, kang dhingin budi priyayi, ping kalih
budi santri, budi sudagar ping telu, budi tani kaping pat, liring kang budi
priyayi, tata karma ungguh-ungguhing wicara.
Tan nganggo sawiyah-wiyah, busana
sapantesnèki, kapara murah ing boga, prawira wéwéka titi, tanduk ngénaki ati,
bisa mrih rèh sabayantur, nora wedi kélangan, amiguna ing berbudi, kabudayan
ing tanduk paramacipta.
Budining santri winarna, kudu resik,
kudu suci, ngakèhken karane Alloh, sukuran pratingkahnèki, mangkono bahé ya
wis, mangkono bahé ya sukur, ngendhiken kalorèyan déné ta budining tani, temen
wekwl abot ènthèng wus karyanya.
Irèn dahwèn nora watak, tan
methingkrak tan methingkrik, mantep temen linabuhan, tingkah kang wus dèn
lakoni, membat –mentul tan bangkit, kamandaka nora putus, déné budi sudagar,
pétung sabarang pakarti, agemi tur nastiti, ngéman ing lampah.
Riningkes catur prakara, bubudèn dadi
sawidji, tatanira aja tilar, hiya tataning priyayi, resikira dèn kadi, santri
sukuran tyasipun, temenira dèn kadya, hiya temaning wong tani, pétungira dèn
kadi pétung sudagar.
Ngétunga sabarang karya, hiya kang
datanpa kasil, haywa tuna barang karya, yèn tuna sabarang kardi, tan welas
sarirèki, kang mangkono yèn kabanjur, golongan nganiyaya, marang awake pribadi,
ing mangkono ngresula akudhandhangan.
PUPUH 11
DHANDANGGULA
Barang karya dèn waspadèng nguwit,
lan wewekas iku kang kinarya, anengahi prayogané, kadyanta sira dulu, ing sosotyo
mawa retnadi, awit kapéngin sira, ing tyas kudu-kudu, tengahana ing prayoga,
wekasané yèn tan kadugi ing regi, temah karya malarat.
Yèku haywa nuruti saking wit, haywa
kongsi tumekèng wekasan, tulaken tan prayogoné, nadyan remen kalangkung, kang
warna di tur rajapèni, pinrayogèng wekasan, kalamun ta durung, sampé samipaning
karsa, kasangsara anggagawa wuwuh pinging, ginggangken pasuwitan.
Wiwit iku akathah kang becik,
sabarang kang saking karsanira, saking hawa panarikké, nanging arang kang èmut,
wekasané nora pinikir, ana kang wiwit ala, becik temahipun, wit becik atemah
ala, awit nistha atemah dadi utami, utama dadi nistha.
Awit becik wekasan tan becik, karsa
mirungga atilar ngadat, kang wus kalakon beciké, saking pangrasanipun, amuwuhi
ing dat kang becik, kasor kaworan harda, kudu wuwuh-wuwuh, yèn harda
binanjurena, wekasané tan wurung ala pinanggih, balasak dadi rusak.
Wiwit nistha awekasan becik, nguni
jenengira Seh Malaya, saking ing ala puwané mèt karya-karyanipun, ing sawiji
dina marengi, ingkang dèn ambil karya, nuju Jeng Sinuwun, ing Benang dadya
waspada, yèn kang ngambil karya ing trah wong ngabecik, pinurih rahayuwa.
Anut kang pangandikanirèki, Sunan
Bonang wau kang ambégal, dadya umanjing sabaté, miturut ing satuduh, nadyan
silih temekèng pati, lami-lami dumadya, kangmèt karya wau, sawusira jinatènan,
sarta banter tapané tan uwis-uwis, dumadi Auliya.
Anama Seh Malaya linuwih, ya Seh
Malaya iku suhunan, ing Kalijaga wastané, marmanta dèna émut, yèn purwaning
tingkah tan becik, tobaté ing Hyang Suksma, sarta tapanipun, dèn sru tapa
matiraga, kaya ana pangapuraning Hyang Widhi, pan Allah sipat rahman.
Anuruti panuwaning dasih, asih marang
manungsa kang tobat yèn dèrèng tutup lawangé, lawangé tobat iku, hiya lamun
durung ngemasi, pan masih kena menga, tobaté umangsuk, kang satengah ana
ngucap, pengucapé wong wis ala hiya uwis, aja tanggung alanya.
Begja kana kang anemu becik, begja
kéné kang anemu harja, ingkang mangkono yektiné, pan wus kena dhinadhung, ing
ngarahanira sang éblis, kaworan nepsu hawa, binawur linantur, mangah-mangah
amrangangah, pangrasané isin mundura sanyari, ing sujanma utama.
Tan narima ing asor myang inggil,
nora nana jenengé kawula, ingkang unggul salawasé, amesthi asor unggul,
kalampahan jamaning ngurip, wit saking Nabi adam, unggulé tan banjur, nganggo
asor ing tengahan, lajeng tobat analangsa siyang ratri, subatra matiraga.
Lami-lami anulya antuk sih,
pangapuranira Hyang Wisésa, pan mangkono sabanjuré para nabi para ratu, para
wali myang para mukmin, yèn maksih muring kathah, maksih badhog sekul, asor
unggul kalampahan, awit luhur yèna tengah andhapnèki, yèn narima sru tobat.
Winangsulken marang luhur malih, kang
setengah abanget ngresula, nguneg-uneg ing driyané yatalah Hyang Kang Agung,
gawe titah kaya wakmami, banget temen binéda, lan kaé si anu, satengah anèng
ratunya, kang setengah lulurah bekelirèki, setengah wongtuwanya.
Kang dèn uneg-uneg jroning ngati,
malah ana satengah kawedal, muring-muring pangucapé, nora wruh awakipun,
pribadi kang akarya nisthip, mring kang akarya harja, kurang tapanipun, lan
kurang panedhanira, ring Hyang Suksma panedhèku kudu mawi, ngresiki badanira.
Resiké lan tobat ing Hyang Widhi,
dapak-dapak ing mengko katrimah, hiya mau panedhané, yèn wus motangken wau, Ing
Hayang Suksma déné ing lahir, yèn wus motangken karya, marang ing ratumu, myang
ing lurah bekelira, ataberi nyakubaken barang kardi, karya agal lan lembat.
Yèn wus antuk nugrahaning widhi, kang
amarga saking ratunira, awit saking sih mulané, ing kono dèna émut, dèn
anganggo boboting sabin, pira pametunira, anganggoa pétung, gemèni nugrahaning
Hyang, lan gemèning hya paparinging gusti, supaya mrih panjanga.
Ciptanen sangunira angabdi, kacagaka
sabarang pakaryan, busana marasébané sumedyaa ing tuwuh, angurangi sajegé urip,
haywa ngegunggken raga, kerep jibar-jibur, kamangkono dadya watak, angètèrken
gonira lumakyèng kardi, kadadak adol ladak.
Yèn tinitah sira dadi mantri, mapan
ana adat kalampahan, para mantri pakaryané basa mantra liripun, linuwih ing
tigang prakawis, nistha madya utama, ya pangiwanipun, Janaloka, Ngendraloka,
Gururloka tinggang nggon iku yèn mantra sayektiné waskitha.
Janaloka ya madya panèki, nggon
manungsa ya ing Ngéndraloka, Bathara Endra kratoné, ing Guruloka iku, kadhatoné
Sang Hyang Pramèsthi, ing tri iku uninga, tata kramanipun, pakaryané ing
manungsa, siji-siji kang ala lawan kang becik, nistha lawan utama.
Wruh ing Ngèndraloka tegesnéki, wruh
kataning panembah ing déwa, ing sawiji-wijiné, barang ing lakunipun,
Ngéndraloka mantri udani, kaping tri Guruloka, mantri yekti weruh, sembah mring
Hyang Girinata, salakuné sapratingkah pan udani, déné panengenira.
Lamun tinitah mantri bupati, pan
bupati sipating naréndra, ing praja wus bubuhane, bener kalawan luput, nistha
madya lawan utami, lamun ana prakara, kang tiba nisthéku, bupati mèh kawajiban,
ngambengana suker gampanging nagari, punggawa kang angrembat.
Nora gampang wong dadya bupati, lahir
batin ing boté katempah, asor ungguling prajané, haywa pijer katungkul,
kawibawan kasukan tuwin, jaga-jaga ing yitna haywa énak turu, ingkang dhingin
samektaa, acacadhang ing karsa sri narapati, ping kalih samektaa.
Jagayitna aliya negari, pikir lepas
amrih karahajan, barang kang dadya sababé, ing wéwéka dèn putus, tatasena
sandining wèsthi, yèn ana pasuwalan, ing rèh kag rinembug, haywa konsi tibèng
nistha, yén wus rembug kenceng sabayantu pikir, énggal laksanakena.
Yèn arandhat ngendhé-ngendhé pikir,
mbok kaselak méda manggih baya, nglentar kspiran ngethèthèr tumpa-tumpa
katumpuk, kawaledan gunggunging pikir, jroning sumur upama, lawas tan tinawu,
baleder waled mèh kebak, yèn dhinudhah rinesikan angel ugi, larahan wus
akathah.
Ana eduk sujèn lawan beling, angel
kangèlan yèn pinarusa, manawa kena ing sujèn, kathah drigamanipun, yèn tan
lawan nugrahèng Widhi, kang ngeningken istiyar, mung kang ngayu-ayun, wahyu
kang saking Hyang Suksma, angèn tuduhing kedhap kilat manawi, bisa nitih
anumpang.
Nadyan silih bisaa anitih, ing
prakara budhaling waledan, maksih kaworan panggawé, awit mirungga iku, nora
kadya kalaning nguni, umpama beras wutah, saking wadhahipun, winangsulken
kinukuban, arang ingkang mulih takeré ing nguni, ngungun angunandika.
Ènget kaènget tanduking nguni, paran
marga muliha mangkana, saking paran pinangkané, yèn mangkono ing kalbu, antuk
rengatira Hyang Widhi, kuranging pangarima, tindak wus kalantur samonèku
pira-pira, pirang bara ubaya osiking ngati, atingkah kadaya kuna.
Kina ana kinènan samangkin, mangkin
harja yèn leksanakena, lumaksana saanané, surasa sabayantu, pratiwa tan gèsèh
pikir, pakarananing dadya, gingganging pangangkuh, saking datan habipraya,
prayanira tan nelaya nguciwani, wenèh panjangkanira.
Mantep iku busananing ngèlmi, ing
ngagesang apa kang sinedya, yèn tan sarta lan ngèlmuné, apa ta abubruwun, among
amrih kamukèn adi, yèn namaning pratiwa, nistha tan mituhu, rèhing praja kang
mulyèndah, béda lawan nangkoda kang sugih-sugih, tan milu ngrembag praja.
Karya kamuktèn sakapti-kapti,
sapantesé ya ingkang winenang, tanana rinasakaké mung indhaking hartèku,
padagangé dadining bathi, béda lan asuwita, dadya punggawa gung, yèn tan putus
pamicara, kèh kapéngin dadya punggawèng narpati, pakéwuh tan rinasan.
Yèn tinitah ing mantri papatih, yèku
warangkanira sang nata, sangsaya geng pakéwuhé, yèn tan saé kang kalbu, lawan
ingkang dèn warangkani, dadya warangka datan, umanjing ing dhuwung, dhuwung tan
manjing warangka, paran marga lamun gampanga pinurih, ngruruh rèh karaharjan.
Nadyan silih saéka akapti, mantri
muka lan sang narèswara, yèn tan wicaksana mangrèh, sanggyaning pratiwanung
lénté kanang mantri lit-alit, tanwun sira kataman, ing nistha salugut,
legetaning janma kathah, kenthaha tyas sanityasa amatistis, panatasing tyas
harda.
Hardaya mring pamicarèng nagri,
nagaranjah wetuning pratingkah, ing kono pangadilané, bener kalawan luput, wus
gumelar tataning negri, kang ngalaya ing ngadat tuwin ingkang nganut, laku
ingkang kuna-kuna, lan samangkya pinèt saking ing prayogi, anggoning jaman
mangkya.
Lamun mantri alit nora bangkit,
angambila panganggé mangkana, mung papatih panganggoné sira ywa selang surup,
ngendi ana mantri tan bangkit, anganggo kang mengkono, miwah pra tumenggung,
sanadyan pratinggi désa, hiya bisa ing prayoga handar bèni, nanging tan dadi
guna.
Nora dadi lajering kuthèki,
ineb-inebing lawang saya trang, dèn konsi sipat beneré, dènya mrayogèng laku,
yèn binubrah marang papatih, sayekti kenèng bubrah, patih kang amengku, barang
paréntahing nata, wujud tunggal lan patih ya sri bupati, satru munggèng
rimbangan.
Yèn wus manjing warangka ing keris,
lan keris wus manjing ing warangka, dumadya doh sangsayané, prajaharja barukut,
den warangka kandel nasabi, curiga datan mantra, mingis landhepipun, dènnya
kandeling warana, yèn mengkono yèku papatih utami, atebih saking nistha.
Ing kukummah wilayan pan uwis,
pinanci-panci ingkang bubuhan, papatih ngantuki bahé, nanging haywa katungkul,
adombani rahina wengi, wangening pangkat-pangkat, ingangkat lan patuh kamituwa
kapitayan, supayané haywa nalimpang ngawengi, mèngeti haywa lupa.
Tan sun panjang wasitaning patih,
ngunu-uni pan sampun akathah, ing ngupama saanané, pakartining amengku, ing
paréntah kang tibèng, sisip, ana kang tibèng, madya, ana utamèku, kang utama
iku tanlyan, babkuné kang sampun kocap ing winhking, anggep pangawakingrat.
Pira-pira titahing Hyang Widhi, mring
manungsa saking kodrating Hyang, kang mijil saking retune, saking sor dadi
unggul saking luhur asor dumadi, yèku dadya ngibarat, panyatheting kalbu, kang
lunjak-lunjak ngalanjak, ngajak-ajak temporat amalarati, tan étung kanthinira.
PUPUH 12
KINANTHI
Kaping sawelan winiwus, maskithaa dèn
nastiti, ing sudaning kang darajat, gingsiring wahyunirèki, tanlyan saking
kamélikan, anununtun maring lali.
Tan linawan rèh rahayu, kadyata sira
amélik, pangané wong cilik ingkang, sathithik gawéné iklik, kang uwis wajib
linakyan, si raksasa angelongi.
Tanpa karana pan among, nuruti
hawaning ati, yèku nyudakken darajat, nora ta dumèh sathithik, wulu kalong
binubudan, alembut datan katawis.
Anunuman hawa napsu, nanarik panggawé
sisip, ngakèhken panggawé wenang, momori panggawé wajib, yèn atiwas wajibira,
sudaning darajat pasthi.
Sagung pakarti kadulu, kang sumimpang
saking wajib, ngakèhken mokal lan wenang, dhasar ya sasami-sami, tanwun
sudaning darajat, yèn banget wahyuné gingsir.
Kadyata sirarsa tuku, barang
karemenirèki, ing kuda miwah curiga, mas sosotya sinjang adi, myang sabarang
rerèmèhan, ingkang arega sathithik.
Déwus sira nyang keladuk, ing
panganyanira dadi, mandheg mangu karsanira, pan wurung sok-sokan picis,
pangrasanirèku menang, sira wurungaken nuli.
Pan akèh sababing wurung, kaduwung saka
ing regi, kang mankono iku dadya, darajatira ginempil, peksanira ngéman arta,
panwus jamaking priyayi.
Yèn tuku rada keladuk, sawatara yèn
wus janji, yèn wurunga karya esak, ing sama-samèng dumadi, émanen sudaning
drajat, haywa kongsi gempil lirip.
Myang sira remen ing dhuwung, dapur
becik tangguh becik, kepalangé mung wasiyat, éwuh dènira ngakali, saking
sruning remenira, kang duwé kepalang ajrih.
Dadya sinungken kang dhuwung, karoban
saking ing regi, kang mangkono pan pepeksan, yèn wasiyat nora becik, tan awèt
sira anggowa, temah wahyunira gingsir.
Yèn wasiyat iku lamun, saking kang
duwé pribadi, kang adol saking abetah, yèn dhemen tukunen ugi, salumrahé ing
reregan, utama sira ngerobi.
Lan jaluken wuwusipun, lilakna
wasiyatnèki, mangkono iku kang esah, tetepa ngnggonirèki, wasiyat iku pan
wenang, yen kabutuh nora bukti.
Dèn edol supayanipun, tulak
kamlaratanèki, kang setengah ana ngucap, lamun ingsun maksih urip, mangsa
ingsun gadhèkena, hiya saking lambung mami.
Bener iku kang amuwus, lamun mantep
anetepi, yèn ora mantep pan hiya, dadya brahala sayekti, keris ingkang dèn
pangéran, pinindha wong tuwanèki.
Misih urip idhepipun, lire kang
mangkono kaki, aboté wong nora nyandhang, lawan wong nora abukti, yèn tidha
kurang ngelmunya, kena binedhung ing éblis.
Tyasé tinarik ing kupur, metu akalé
tan becik, kelantur dadi durjana, wasiyat ginawé maling, kebak sunduké wong
ika, konangan dènnya mamling.
Pinenthung guluné putung, gulinting
mati babarji, wasiyaté wus dèn alap, mring kang menthung wau maling, tinitiran
sawusira, mupakat binontot nuli.
Binuncal bontotan pandung, kadya
adating nagari, tobat anaa kang gugat, yaiku wong tuna budi, rupak nalar nir
istiyar, tugel bet wahyu malencing.
Wesi dipun anggep wahyu, yèn dèn dola
iku nguni, dhuwit kinarya pawitan, pinangan teka sathithik, panulak ati
makasiyat, yèn akathah punang regi.
Kinarya prabéyanipun, yèn dhemen
lumakwèng kardi, pan kakékating wasiyat, hiya dudu tumbak keris, wuruk kang
becik punika, wasiyat ingkang sejati.
Wasuyat lahir puniku, tan bisa
becikken ati, puluh duwéa wasiyat, Pajajaran tangguhnèki, gaweyan Siyungwanara,
yèn atine nora becik.
Sang éblis kang ambedhung,
kadhungsangan pothar-pathir, hiya wahyuning wong ika, wasiyat tan anglabeti,
ing kuna sang resi putra, wasiyaté angluwihi.
Paparing déwa agung, hiya panah
Cundhamanik, pangrusaking kalamurka, Swatama kang andharbèni, ginawa mamaling
marang, Pandhawa pakuwonèki.
Cendhaké bahé cinatur, déwa warna
kang nuruni, pinundhut saking Swatama, pinaringken Pandhawèki, Swatama datan
suwala, dinukan akelip-kelip.
Minta tobat tan tinutur, Sang Kresna
tan anglilani, sirna wahyuné Swatama, tugel bet labté ngenthir, yèn penengen
tinemaha, nguni Jeng Suhunan Giri.
Tan séba mring Majalangu, wong saGiri
dèn ratoni, sang prabu ing Majalengka, anuduh gempur ingGiri, pira-pira kang
prawira, gagaman geng kang dhatengi.
Praptèng Giri rèh gumuruh, dadya
samya tur upaksi, maring sira Jeng Suhunan, ing Giri éca nunulis, kang tinulis
surat Islam mengsah geng saya angrampit.
Garwa putra jrit gumuruh, saksana Jeng
Sunan Giri, kalamira kang binuwang, dadya keris ngamuk nuli, Jeng Sunan éca
alenggah, mung kalam ngamuk pribadi.
Pira-pira ingkang gempur, mati déning
kalam keris, kang kari giris lumajar, mulih marang Majapahit, kalam munyeng
wangsul nulya, ing ngarsa Jeng Sunan Giri.
Angandika Jeng Sinuhun, hèh kalam
munyeng sirèki, salira teka ing kalam, balia mring kalam malih, ki kalam
munyeng wus dadya, kalam penyeretan malih.
Yèku utama linuhung, wasiyat ati
lunuwih, haywa ta aslah tampa, nanacad kang karya tamsil, waliyullah kang
kinarya, sapa bisa anglakoni.
Kang mangkono wong amugut, medhot
wikalpa ing tamsil, sanadyan sikep upama, wenang nganuting prawali,
sapangkat-pangkaté uga, mangsa ta tiruwa wali.
Kéwala ngirib tiniru, ing tyas pakrti
kang becik, oleha saparatusan, saparakenthening wali, kabèh wong ing tanah
jawa, kang Islam nut para wali.
Luhung endi Kangjeng Rosul, wus sah
paréntah Hyang Widhi, dadya panutan sajagad, kang manut ing Kangjeng Nabi,
marma ran Nabi Panutan, wenang tinutbarang kardi.
Gedhé ndi lan Kangjeng Rosul, lawang
ingkang para wali, ya marmèngsun kongsi panjang, anjejèrèng ing pangirib, sapa
ta kang guguyuwa, dadya awakingsung iki.
Wong kumrisik tanpa bayu, pan ora
mengkono ugi, watak wong anom ing mangkya, akèh pinter ramakawi, wong anom atiné
sura, mbok kasusu mamaoni.
Durung linimbang ginilut, sokur yèn
uwis mangerti, awak manira priyangga, kang sun karya tepanguni, duk nedheng
maksih taruna, marajak sring mamaoni.
Pangrsaningsun linuhung, ana ta
pujangga prapti, saking praja ngèksiganda, saben ari sun waoni, pinapasan ing
aksara, myang basa paramakawi.
Akri-kari ingsun dulu, dudu pujangga
sayekti, lire ta dudu pujangga, pawitan durung darbèni, maksih utang
anyenyelang, murad ngawur ting saluwir.
Dadya banget ngong angungun, ing
mengko wus tuwa mami, ladak ingsun duk taruna, yen banjura tanpa kardi, nanging
sanadya ladaka, sathithik wus mratandani.
PUPUH 13
DHANDANGGULA
Amangsuli sekar gula milir, maksih
pakarti kang dadya suda, ing darajat pangèthèré, haywa karya sirèku, ing wisma
geng kang angluwihi, geng luhuré myang pélag, memet ting pamatug, luwih
boboting wangenan, kang mangkono wus pasthi tan kena gingsir, kèthèré kang
darajat.
Ing pangiwa panengené sami, awit Nabi
Adam kongsi prapta,, ya ing jaman taun kiyé, Alip kang sirah pitu, tenggak
papat tusan saptèki, geng alit tan abéda, tanah Ngarab dangu, para nata kang
akarya, ing para di kang angirib suwarga di, tanana kang widada.
Jaman pangiwa samono malih, para ratu
kang arosa-rosa, danawa myang manungsané, kang angirib swarga gung, pira-pira
prapta kang samangkin, wong alit-alit kathah, jro prja myang dhusun, kang wus
kacihna katandha, myang wong agung liyaning para narpati, wus kanas ngèlmu
ngadat.
Apa japané yen nora keni, kang
mangkono kèthèring darajat, ulun wani totohané, pedhoting jangganingsun,
sakarepé dènnya bayari, yèn maksih langit dunnya, lan bumi dunnyèku, surya
candra myang kartika, kang mangkono wus pasthi retuning pasthi, tan kena
gumingsira.
Tobat ingsun ing Hyang Maha Luwih,
déné ulun lonyo ing pangucap, wani akarya pepesthèn, saking kakuning kalbu,
amumulang tan winigati, pribadi maring suta, wong saputu-putu, saking berkahing
Hyang Suksma, ngalap saking ngelmu ngadat nguni-uni, kiniyas dadya kena.
Kang sawenèh ana ingkang angling,
becik ambeciki popomahan, kang angluwihi bagusé, ingkang supaya antuk, ing
pangalem kalih prakawis, dhingin pangalemira, sagung wong kang dulu, becik
resik ngresepi tyas, kaping kalih pakolih aleming gusti, ngatokken brekat nata.
Kang mangkono ya bener dènnya ngling,
nanging dipun nganggo sawatara, aja ngluwihi ing katté, déné pangalem iku, mau
ingkang kalih prakawis, tan pakolihing badan, lahir batinipun, muhung alem
bébéngkrakan, déné ngalem kang pakolih lahir batin, kang rumiyin dèn ucap.
Ya kang saking ing gustinirèki, lamun
kabeneran karyanira, ing gusti dadi alemé, iku alem satuhu, anrus lahir
tumekèng batin, nyegeri badanira, sanadayan sirèku, duwé wisma byur paradan,
lamun karyanira kèthèr miwah sisip, tanwun amanggih duka.
Déné alem metu ingkang saking, wong
ngkathah alem bébéngkrakan, yèn kawetu ganjel ambèn, mangka kang ngalem iku,
amertamu maring sirèki, sira tan anyugata, ing saananipun, ngelokro alemé
ilang, hiya dènnya mulih pan kongsi angelih, déné alem kang nyata.
Nadyan wismanira tan linuwih, among
sedheng-sedheng sawatara, mangka kacanta pamané, kang padha amertamu, yèn
amulih arang kang ngelih, iku alem utama, manpangat satuhu, wisma mapan nora
kena, ginawa mring paséban séba ing gusti, myang kinarya ampilan.
Kathah lamun winarna ing tulis, ing
pratingkah sudaning darajat, miwah ing wahyu gingsiré, ing sami-saminipun,
mamèt misil kang wus winarni, ing rèh katibèng nistha, yen uga linantur,
pinalangan nora kena, kudu berot yaiku pratandha dadi, gingsiré wahyunira.
Lawan hiya sabarang pakarti, amidosa
nganiaya ing lyan, dupèh tan kacihnèng ngakèh, mung sanak tuwa kang wruh,
pinalangan sru datan keni, yaiku tandha besat, gingsiré kang wahyu, pan wahyu
iku nyawanya, lewih resik yèn katon pan luwih bening, mancorong kadya wulan.
Wahyu ulit lir lintang awening, yèn dèn
ajak panggawé tan harja, suker agedhé nepsuné, tinon abingus-bingus, yekti
minggat lumayu ngenthir, mangsa kuranga unggwan, ing paméncokipun ngupaya kang
bening ing tyas, wicaksana tyas raharja sadu budi, iku bisa rumaksa.
Rumeksané ing wahyu sejati, dahat
éwuh gampang yèn linakyan panyegahé, karsa awas lan émut, sanalika tan kena
lali, risang amurweng tingkah, suméndhé sumaguh, agagah nora agahan, legawèng
tyas sanityasa anastiti, mahambek harjaningrat.
Sarat sarwi rinaketan ing sih, dèna
esah lan agamanira, angagema praknyana rèh, sumarah ing Hyang Agung, ngegungena
pudya semèdi, sumedya apranawa, pranawa liripun, amadhangken ing tyasira,
anyudaa dhahar néndra iku kaki, pandhangiring darajat.
Winantu ing panarimèng ngati,
rinesikan ing sastra jawa Rab, bisa basa basukiné, wruh lelèjeming kukum,
campuré lan yudanagari, yen wus resik mangkana, siramen ing kalbu, ati mandhep
tan kumedhap, akèh kedhap tan dhinadhap mung ngadhepi, idhepé saking tedah.
Tedahing guru ingkang kaliling,
lanlangana ing tyas palamarta, amartani pamintané, janma kang mindha punggung,
asung boga ing pekir miskin, kenanen ing wacana, ywa ngrasani wuwus, wawasen
tekèng wacana, sasananing utama tinaki-taki, takeren atinira.
Dèn abisa rumeksa mageri, maring
wahyu liré dèn abisa, among tyasira ugeré, karsa bakuh akukuh, haywa kenèng
ginonjing éblis, amring leson sungkanan, iku umurung maring laku kebecikan,
laku becik dumdumaning wahyu jali, tuduh sihing Hyang Suksma.
Akèh lali lelakoning dadi, saking
tidha dhinendhèng Hyang Suksma, samun sirna panemené, ing pakarti rahayu,
kayungyuné pakarti juti, juwet abawur sila, selaman salumun, sulaya
anyela-nyela, lalawora angawur awira-wiri warananira sirna.
Dhinedhering sarana mawarni,
winursitèng manis minanisan, ing manungsa kang anènès, lejeming tyas pan ayun,
ngina-ina mrih angenani, mrih ange-angenira, ngéram-éram arum, lir
pangungruming ngasmara, sumarmane mari-mari yèn wus keni, kinenan kalatadha.
Yèn tan kena kenananing kéring, mring
pangiwa kang ngawohken harja, yèn wus awas pamawasé, tan was-was ing panuwus,
waskitha ring riwuning ngati, watara anamara, amoring pandulu, dadalané nora
samar, ing sarana yèn mangkono anartibi, papagering nugraha.
Nahan kaping rolas kan winarni,
nyatakaken obah osking ngrat, nalika masa kalané, ing Kalisingarèku, myang ming
Kaliyoga ayun wrin, lamun anuju jaman, Kalisengarèku, kèh dalajat katingalan,
keh pawarta dora mosik ting kalesik, seg tan kena tinulak.
Gara-gara rèh kagiri-giri, mega
pratala mangambak-ambak, anggraning kang arga gègrèg, warna-warna kadulu, cihna
retu ingkang nagari, ing kono den prayitna, den rumangsa ngaub, ing prajaning
ratunira, turta sira winisudha sinung bukti, paran tan prihatina.
Nenedhaa mring Hyang Maha Suci, dèn
banter cegah dhahar néndra, wurunga ing dudkané, yèn kena datan wurung, mung
abera teka sathithik, dudukaning Pangéran, Kang Amaha Luhur, karana wajib
sadaya, wong jro praja gedhé silik jalu èstri, padha andodongaa.
Sidhekaha tutulaking nagri, ing
sakajat kawruhta priyangga, yèn tan ana barikané, parentahing Sang Ulun, lamun
ana peréntah nuli, dikebat lakonana, sarta dèn asengkud, matuta panedhanira,
kang satengahing janma ana kang angling, angekèhaken tingkah.
Mundhak susah agrurusak pikr, nadyan
gègèr-gègèré wong kathah, reja-rejané wong ngakèh, tur kang mangkono muwus, sesembranan
tan praptèng ngati, nenging yèn kabanjura, kang mangkono wuwus, naempuh
rusaking praja, peperangan gègèr lir gabah tininting, dhèwèké pan kaponthal.
Kalèwèran bakakrakan ngili,
pothar-pathir nginthar kuthèthèran, dharedhet entèk tobaté, tan angrasa wong
iku, ngambah prajanira narpati, ngaub salaminira, upama wisma gung, ingauban
wong akathah, payon rusak bocor apa énak-ènik, tan mèlu amayuwa.
Ing sakuwasanta ageng-alit rumaganga
mrih jejeging praja, supaya ing waluyané, wong kathah kang angaub, dadya olih
martabat becik, kalumrahaning janma, mau kang lungayu, dadya martabat babasat,
sukur gègèr lumayu bari angutil, tanwruh lamun kaponthal.
Haywa ana kang salah mangerti, yèku
ambeking janma kang rucah, nora kalebu cacahé, tanpa gawé winuwus, nora kena
mangkono kaki, geng ngalit dadya tepa, ing lepiyanipun, ing setya lawan
ngucira, sasaraning kang carita kurang titi, lapak wong kurang warah.
Waranané sebit rontang-ranting, ratas
anaratas marang ing tyas, sarira pan wus ukuré, saking tambuh pitambuh, mung
kahardan kang dèn ideri, andeder tanwruh kadar, kadar lingsem ambyuk, ing
jujurang sirna gempang, anggagampang nganggo karepé pribadi, kang tan patut tan
sastra.
Lamun ana obah liya nagri, iku kaki
sira diprayitna, kuna ana lepiyané, ing Jakarta prajagung, purwaning prang
kalawan sinis, lawas-lawas mangétan, banjuré dahuru, bedhah prajèng Kartasura,
banjur sadayané praja pothar-pathir, wit tan rampeking karsa.
Wong ngagungé ana nalayani, wong
cilike mawur asarsaran, pating salebar tan sarèh, pan uwis adatipun, wadya Jawa
lire ram dami, kalawan tambak merang, katempuh ing banyu, banter gedhé
alorodan, dhadhal larut tan ana tolih ing gusti, kadya sasapu wudhar.
Panjang lamun winarna ing tulis,
nguni-uni akathah kang obah, saking ing liyan prajané, tumular analetuh, padha
dipun prayitnèng wèsthi, dèn waskithèng pinangka, paran purwanipun, kang dadya
obahing liyan, supaya ywa analetuh nunulari, den lembut nalarira.
Nalar kasep iku tan pakolih, yèn
pakolih kaworan luamah, bawah pedhang golongané, sanadyan pedhang iku, lamun
kasap kéwala gelis, punggel pucuking pedhang, yèn winoran lembut, awuled
pucuking pedhang, lamun lembut kéwala ponang prajurit, mélot pedhang kang
tedhas.
Bédané lan bawah kasap kaki, yèn
anganggo kasap kaputungan, temah pepering kalamé, wus kathah kang kadulu, ing
palupi lepiyanèki, duk sang narendra kresna, nuduh Bima sunu, panunduhé kurang
lembut, wong wus campuh ing yuda akèh papati, anganggo kalamangsa.
Kurang lembuté Sangt Bima siwi, dadya
kaputungan analangsa, mung sajugèku luputé, wus jamaké prang pupuh, asor unggul
kalakon sami, sapissan maring kasap, Sri Kresna kaluputannya, duk patining Resi
Druna den wékani, paékan kamandaka.
Ing wuriné Swatama malesi, adhustha
mring pakuwon Pandhawa, olih titiga patiné, lah iku dèna émut, lepiyan kang ing
nguni-uni, haywa sok amacaa, seru melang-melung, ing sastra Jawa myang Ngarab,
rasakena ing logaté dipun prapti, muradé dèn tétéla.
Ana obah-osik tunggal nagri, nguni
nagara ing Ngaksiganda, duk nedheng jaman kartané, obah-osik sakuthu, lajeng
dadya pecahing nagri, katula kataletah, wong cilice sumyur, kang dadya wayang
andadra, angengkoki tan wruh kamulaning cilik, Trunajaya cilaka.
Ing wong cilik haywa anyelaki, lamun
ana obah-osiking ngrat, myang dèn awas lan sarèhné, nedhaa mring Hyang Agung,
mrih wurunga ywa kongsi dadi, kadya ingkang wus ngucap, panedha ing ngayun, ing
temahé yèn linakyan, dahuruné wong cilik ingkang nglakoni, lakon Kalisangara.
Wong agungé hiya padha kontit,
nanging lamun jaman Kaliyoga, wong agung olèh kamuktèn, pan uwis lakunipun, ing
ngadating nagari Jawi, marma ingkang tinitih, wong cilik dèn weruh, haywa
kongsi kalarahan, dèn amantep anut osiking nagari, haywa angraras driya.
PUPUH 14
M I J I L
Lamun ana osik ting kalesik, saking
sawiyanh wong, lire saking sawiyah uwongé, wong cilik tan jaman makam nenggih,
sarta kincih-kincih, angaku yèn weruh.
Nalika reg-oreganing nagri, mengkoné
mengkono, akèh-akèh rékaning wartané, rungokena nanging ywa ginati, iku warta
saking, bangsat mrih dahuru.
Anging haywa angendhak sira angling,
ing wong kang mangkono, prayoganen lawan watarané, sasaurira bayaran angling,
ing rèh dèn kaliling, haywa selang sambut.
Mung haywa sak ingkang angsung warti,
sira dèn waspaos, ing wong-wongan apa panengrané, hiya ingkang wus kocap
rumiyin, pancawalèng janmi, dora lan satuhu.
Jaman mangkya akathah kalesik, sok
dora angrandon, pira warta tan ana jebulé, nadyan wus mijil saking priyayi,
prandéné tan dadi, lire nora jebul.
Lagya anitah mungguh Hyang Widhi, ing
pawarta goroh, sétan nginjen-injen pakaryané, akrya pawitan dèn wuwuhi, den
anggit pinurih, dadiya dahuru.
Yèn dahuru wong ala pakolih, akrya
pirantos, ambabangus wigena tan sarèh, ngadhu-adhul dènira mrih olih, ngadhadha
kinardi, pawitaning dhadhu.
Dhadhakané mindha mindhik-mindhik,
medhak-medhak dhodhok, yèn wus antuk salah panyiptané, tan panyipta pakéwuh
pakéring, dosa dènsasabi, nuru kang sinuru.
Nadyan sinurang-surung ing wuri,
anerang wirangrong, nora rangu-rangu panggawéné, wus anékad dèn tékadi dadi,
arahaning éblis, ambles ambalusuk.
Yen wus mangkono ananing janmi, dahat
sru pakéwoh, gone marékakè pratingkahé, atiné wus kabuntel ing gajih, tan
kamlamar isih, pinurih sareju.
Aja juwet alawan angling, lan janma
mangkono, ngiris-iris angaras gegèrèd, haywa pangling ing panglimputing ngling,
haywa ta kalilin, alingana alun.
Samunen ing nétya ywa katawis, mawas
dèn waspaos, pahékang wus panalun-aluné, nora élan yèn sira kalilin, tan ana
nglangi, lumelanèng kayun.
Yuwanané kahanan ngenani, ing pétung
katongton, tinenana titika dèn ngntèk, osiking ngrat angraketi dadi, ilapat
sayekti, kadyata ing dangu.
Samya rare alit ingkang angling,
dodolan ngacemong, wuwus iku hya satemené, pinèting kira-kira pan saking,
wongtuwa kang angling, rare kang snurut.
Lawas-lawas kalakon sayekti, wuwus
kang mangkono, yèku kalebu obah-osiké, ing buwana wus amratandhani, yèn awas
lan éling, barang rèh kadulu.
Kedhap sasmita kang dèn ulati, satata
nrusingdon, yèn tumekèng wekas pan tingalé, wangsulena tingalira nguni, pènget
duking nguwit, tinimbang lan tanduk.
Tanduk dadak sira sandikani, ing rèh
wus waspaos, kèh karaos nguni sasmitané, titnen wus amangsakalani, dèn
angati-ati, tatanireng laku.
Mapan ana titirah-tirah ning,
ngantara rinaos, ing cihna kang yumana dadiné, nora weca haywa wancak ati, dèn
samun samining, sila-susilayu.
Sayogyané awisma nagari, ngabdi ing
sang katong, katongtona ingrate saosiké, yèn wus dadi pandumirèng budi, sawiyah
ing ngati, kadya kang ing ngayun.
Ngayun-ayun asihing Hyan Widhi,
pamurung rèh kéron, ana sedya haywa tumekané, ana teka haywa ana kapti,
kodrating Hyang Widhi, kang akarya wurung.
Ing rèh Kalingasara tan dadi,
karsaning Hyang Manon, jaman Kaliyoga liliruné, asukura sèwu sukur kaki,
sinetya-setyaning, tingkah haywa surud.
Saradaning jagad kèh kaèksi, tan
kasatmatèngwong, ya wong ingkang tan nalurèkaké, nalirahing nalar datan apti,
senenganipun urip, ngarep-arep laku.
Lalakoné kang ala sinarik, yèn harja
rinojong, pan mengkono laku kalumrahé, moh ing ngala akarep mring becik, madya
lakunèki durung utameku.
Abot lakuning janma utami, angel yèn
ginayoh, para pandhita wali lakuné, tyasira wus pindha jalanindhi, tan akagyat
osik, ing jagad kadulu.
Daluraning tyas nagkeni kapti, syuh
brangta Hyang Manon, raga pinrih sirna, winoraké, lan raganira Hyang Maha
Sukci, wus tanpa sak-serik, doh saking sakuthu.
Wus akutha wesi purasani, basané
tekèng ros, rasikaring raras kang asarèh, sosorah sumarah ing sakalir, saliring
ngulami, kang kataman tuwuh.
Tuwuh haywa tan atuwas kaki,
pamawasirèng don, dèn prayitna ingering panggawé, sopanané sumepa sinami,
sinamar-samaring, sarananing wuwus.
Haywata was-uwas yèn wus angling,
lilingen ing raos, raosena sasana senengé, sanalika ywa kongsi kasilip, pilih
kaselaning, polah kyèh tan arus.
Ngaras-aras sasaran widik, tan dina
dèn adon, ywa adan yèn wus tan kana-kené, dumunguning sopana kang radin,
rinadining kapti, ywa mingering kayun.
Kayungyuna pangayun-ayuning, yuwana
pangayom, angayemi tyas mudha-mudhané, pindha pandhita sung wasita di, ring
siswa saèsthi, isthané ambangun.
Bangun mabanguna ring tyas titis,
tatané wawangson, wasanané hening pamanguné, ninditaning tata nityasani,
sasananing ngening, sumengka sumengku.
Sumengkaning dirya tan driyani,
sasiki saenggon, unggyaning kang ngerah rejuning rèh, marawarsa ya mamarta adi,
ingkang sidi-sidi, weweraning kalbu.
Kalabaning loba kang ngalabi,
labaning kalangon, ngalang-alang ala langenané, ing liana ywa ngangen-angeni,
ngungun moneng maring, riringa rèh arum.
Arum-arum pangruruming ragi,
ragan-ragan angron, ngraraketi rikat pangruketé, yèn wus kagem agemen kang
gemi, gumun nibèng sari, sarira sarimur.
Haywa wahya wiyar angaweri, warana
tan andon, anungnungku nukar karanané, nanakera karaning olih, ngulah angalulu,
lukita kaluluh.
Tan apanjang wasitanira nis rinugut
pan anggop, panggagating gita wasanané, Surakarta wedharing palupi, serat sun
arani, pan Sasana Sunu.