BABAD ALAS WANAMARTA
(Asal-usul Negeri Amarta Lakon wayang iki nyritakake bab pelestarian alas lan lingkungan)
Wonten ing cariyos wayang Jawi, nagari Amartha inggih punika nagari ingkang dipunwastani tanahipun Pandhawa Lima. Ing wiwitan, negara iki minangka Alas Mertani, sawijining ara-ara samun sing dikenal angker lan papan ngumpulake jin. Alas iki uga diarani alas setan amarga alas iki asring dadi papan kanggo kumpul para roh.
Ing jaman biyen, nalika Pandhawa kondur menyang Astina sawise oncat saka prastawa Bale Sigala-gala, Destarata, ing saran saka Patih Sengkuni, menehi Pandhawa wilayah ing wangun alas Mertani utawa Wanamarta. Sejatine iki mung trik licik Sengkuni kanggo nyingkirake Pandhawa. Alas Mertani minangka alas sing angker banget lan ana karya jin, kanthi pangajab Pandhawa bakal mati sajrone babad alas iki.
Ing dalan menyang alas Alas Wanamarta, Arjuna dicegat dening resi Wilawuk, yaiku jin raseksa, babagan resi Wilawuk utawa resi Wiwuk, kacarita yen resi Wilawuk nduweni awak naga gedhe, naga sing nduweni. sepasang swiwi dawa lan kuwat. Langkung prayogi menawi dipun wangsuli kalih versi, lan dipun simpulaken, Resi Wilawuk punika jin raseksa, saged malih dados naga. Resi Wiawuk njaluk Arjuna nututi resi Wilawuk menyang pertapane, yaiku pertapan Pringcendani. Sang Arjuna minggah ing sariranipun naga, naga Wilawuk mabur dhateng padepokan Pringcendani. Dumugi ing Pringcendani Pertapan, dipun tepangaken kaliyan putrinipun, ingkang ayu lan ayu, asmanipun Dewi Jimambang. Dheweke ayu kaya bidadari saka swarga. Resi Wilawuk nyumurupi wong loro iku padha tresna-tinresnan, sang resi dhaup. Sasampunipun manten, Resi Wilawuk maringi cupu ingkang dipunisi Jayengkaton lenga (lenga). Resi uga ngaturake pusaka mas Jalasutera sawise kabeh kabutuhane wis rampung, Arjuna uga pamit arep menyang alas Wanamarta. Kanggo nyepetake lakune menyang Wanamarta, Resi Wilawuk uga menehi Jaran Ciptawilaha lan pecut Kyai Pamuk. Singkat crita, Arajuna wis budhal menyang Wanamarta.
Perjuwangane Pandhawa diwiwiti kanthi mbukak alas Mertani. Dheweke uga kudu ngadhepi prajurit jin sing dipimpin dening Arya Dandunwacana. Arya Dandunwacana uga dibantu dening Detya Sapujagad, Detya Sapulebu, Detya Sapuangin, lan Perang Negara Senapati Mertani. Dheweke uga duwe katrampilan lan kabisan dhewe-dhewe.
Dene Pandhawa kang dipimpin Bima terus berjuang kanthi dibantu Nakula lan Sadewa. Wiwitane padha bisa ngalahake prajurit Jin. Nanging, nalika ngadhepi Arya Dananjaya, dheweke uga nandhang kekalahan amarga kejiret ing Jaring Sutra Emas. Banjur padha dikunjara ing Negari Mertani.
Nanging, Bima, Nakula, lan Sadewa uga oleh pitulungan saka Arjuna. Amarga khasiat hadiah 'Lenga Jayengkaton' saka Bagawan Wilawuk, dheweke bisa ndeleng makhluk lan kerajaan setan kanggo mbantu Pandhawa. Amargi lenga menika saged mbeberaken rahsaning wana Mertani ingkang kalebet kerajaan setan. Iki mbantu dheweke ing perang liwat prajurit Jin kanggo tekan Alas Mertani. Mula para prajurit lan kerajaan Jin dikalahake dening Pandhawa.
Arya Danduwacana dhewe dikalahake dening Bima. Jasadipun ugi nggabung kaliyan badanipun Bima sasampunipun nyerahaken Negara Jodipati. Banjur Arjuna ngalahake Danajaya lan nyerahake Negara Madukara. Semono uga karo Detya Sapuangin, amarga kalah karo Arjuna, Detya Sapuangin malih dadi mantra Arjuna. Mula saka iku, Arjuna bisa mlayu banter kaya angin. Kosok baline, Detya Sapujagad lan Detya Sapulebu dikalahake dening Nakula lan Sadewa. Saben-saben uga masrahake Negara Sawojajar lan Bawenatalun. Dene Prabu Yudhistira dhewe wis 'manunggal' ing ragane Puntadewa. Wiwit kuwi Puntadewa ganti jeneng dadi Yudhistira. Negari Siluman Mertani wiwit kasor lan malih dadi negara kang bisa dideleng dening paningal. Alas Mertani banjur didadekake negara sing gedhe lan megah lan diganti jenenge Negara Amarta.
****
Terjemahannya dalam bahasa Indonesia :
BABAD ALAS WANAMARTA
(Asal-Usul Negeri Amarta lakon wayang ini berkisah tentang pelestarian hutan dan lingkungan)
Dalam kisah pewayangan Jawa, negara Amartha merupakan negara yang dikenal sebagai tanah para Pandawa lima. Pada awalnya, negara ini merupakan Hutan Mertani yakni sebuah hutan belantara yang dikenal angker dan menjadi lokasi para jin berkumpul. Hutan ini juga disebut dengan hutan siluman karena seringkali menjadi lokasi para makhluk halus berkumpul.
Alkisah, sekembalinya Pandawa ke Astina setelah lolos dari peristiwa Bale Sigala-gala, Destarata, atas saran Patih Sengkuni memberi bagian wilayah pada Pandawa berupa Hutan Mertani atau Wanamarta. Yang sebenarnya ini hanyalah akal-akalan licik Sengkuni dalam usaha menyingkirkan Pandawa. Hutan mertani merupakan hutan yang sangat angker dan terdapat kerjaan jin, dengan harapan Pandawa akan mati saat babad alas ini.
Dalam perjalanan ke hutan Alas Wanamarta, Arjuna dihadang resi Wilawuk, yaitu jin raksasa, Mengenai resi Wilawuk atau resi Wilwuk ada yang menceritakan bahwa Resi Wilawuk berwadag seekor naga besar, naga yang mempunyai sepasang sayap yang panjang dan kuat. Baiknya kita tanggapi kedua versi itu, dan kita simpulkan, Resi Wilawuk adalah seorang jin raksasa, yang dapat berubah menjadi seekor naga. Resi Wiawuk meminta Arjuna mengikuti resi Wilawuk kepertapaannya, yaitu pertapaan Pringcendani. Arjuna naik kebadan naga, dan naga Wilawuk pun terbang menuju ke pertapaan Pringcendani. Setiba di Pertapan Pringcendani diperkenalkan dengan puteinya,yang cantik dan elok, ia bernama Dewi Jimambang. Ia cantik bagaikabn bidadari kahyangan. Resi Wilawuk melihat kedua insan saling jatuh cinta, sang resipun menikahkan. Selsai pernikahan, Resi Wilawuk memberi sebuah cupu berisi lenga (minyak) Jayengkaton Khasiatnya, barangsiapa memoleskan minyak Jayengkatonp ada kedua maatanya, maka akan melihat alam halus, dimana akan melihat segala jin dan kerajaannya. Resi juga menghadiahi pusaka Jalasutera kencana setelah semua keperluannya selesai, Arjuna pun berpamitan untuk pergi ke hutan Wanamarta. Untuk mempercepat perjalanan ke Wanamarta, Resi Wilawuk juga memberikan Kuda Ciptawilaha dan cambuk Kyai Pamuk. Singkat cerita Arajunapun sudah berangkat ke Wanamarta.
Perjuangan para Pandawa pun dimulai dengan membuka hutan Mertani. Mereka pun harus menghadapi para prajurit jin dibawah pimpinan Arya Dandunwacana. Arya Dandunwacana pun dibantu oleh Detya Sapujagad, Detya Sapulebu, Detya Sapuangin, dan Senapati Perang Negara Mertani. Mereka pun memiliki keahlian dan kemampuannya masing-masing.
Sementara para Pandawa yang dipimpin oleh Bima terus berjuang dengan bantuan Nakula dan Sadewa. Awalnya mereka pun dapat mengalahkan prajurit Jin tersebut. Namun, saat menghadapi Arya Dananjaya, mereka pun mengalami kekalahan karena terjerat Jala Sutra Emas. Mereka kemudian dipenjarakan di Negara Mertani.
Namun Bima, Nakula, dan Sadewa pun mendapat pertolongan dari Arjuna. Berkat khasiat dari ‘Minyak Jayengkaton’ pemberian dari Bagawan Wilawuk ia pun dapat melihat makhluk dan kerajaan siluman untuk menolong para Pandawa.
Berkat minyat tersebut pula, mereka dapat membuka tabir rahasia hutan Mertani yang merupakan kerajaan siluman. Hal tersebut membantu mereka dalam peperangan melalui prajurit Jin untuk mendapatkan Hutan Mertani. Oleh karenanya, prajurit dan kerajaan Jin pun dapat dikalahkan oleh para Pandawa.
Arya Danduwacana sendiri dikalahkan oleh Bima. Raganya pun menyatu dalam tubuh Bima setelah menyerahkan Negara Jodipati. Kemudian Arjuna mengalahkan Danajaya dan menyerahkan Negara Madukara. Demikian pula dengan Detya Sapuangin, karena dikalahkan oleh Arjuna, maka Detya Sapuangin menjelma menjadi ajian Arjuna. Oleh karenanya sejak saat itu, Arjuna dapat berlari secepat angin.
Di sisi lain, Detya Sapujagad dan Detya Sapulebu terkalahkan oleh Nakula dan Sadewa. Masing-masing pun menyerahkan Negara Sawojajar dan Bawenatalun. Sementara Prabu Yudhistira sendiri ‘manunggal’ dalam tubuh Puntadewa. Sejak saat itu, Puntadewa mengganti nama menjadi Yudhistira.
Negara Siluman Mertani pun sejak saat itu terkalahkan dan berubah menjadi negara yang dapat terlihat oleh pandangan mata biasa. Hutan Mertani kemudian dijadikan sebagai negara besar dan megah dan digantin namanya menjadi Negara Amarta.