BUDAYA ISIN
Rasa isin minangka salah sawijining wujud emosi manungsa, yaiku kahanan sing dialami manungsa minangka asil tumindak sing ditindakake yen tumindak kasebut bertentangan karo aturan utawa norma sing ditrapake ing masarakat saengga dheweke pengin nutupi.
Wong sing isin
biasane pengin ndhelikake wong liya amarga rasane ora kepenak yen tumindak
kasebut dingerteni wong liya.
Saka pangerten
ing ndhuwur, budaya malu iku penting banget ing panguripane manungsa ing
masarakat amarga rasa malu minangka kontrol manungsa alami kanggo ngindhari
tumindak sing nglanggar ukum, aturan utawa norma sing ditrapake ing urip
masarakat.
Budaya malu
gegandhengan banget karo kemajuan peradaban, budaya isin sing dhuwur ing
klompok komunitas bakal ningkatake kualitas masarakat sing beradab.
Budaya isin
nggawe urip luwih teratur supaya energi positip bisa ndadekake kabeh aspek urip
bisa urip kanthi apik lan pungkasane bakal nggawe urip sejahtera lan tentrem.
Budaya malu iku
penting banget ing panguripan manungsa ing masarakat amarga rasa malu minangka
kontrol alami kanggo ngindhari tumindak sing nglanggar ukum, aturan utawa norma
sing ditrapake ing masarakat.
Budaya isin
pancen ana gandheng cenenge karo kemajuan peradaban, budaya isin ing klompok
komunitas bakal nuduhake kualitas moral masarakat.
Kontrol sosial
minangka proses sing digunakake dening wong utawa klompok kanggo mengaruhi,
ngundang, lan malah meksa individu utawa komunitas supaya tumindak miturut
norma lan nilai-nilai sing ana ing masarakat, supaya bisa nggawe tatanan ing
masarakat. Salah sawijining fungsi kontrol sosial yaiku nuwuhake rasa isin.
Budaya isin sing
ditrapake ing lingkungan kita bisa nggawe kegiyatan ing lingkungan kita kanthi
teratur supaya bisa nggawe swasana sinau sing nyenengake.
Wayahe isin dadi
budaya sing kudu dijaga lan dijaga terus supaya negara kita, sing maune misuwur
watake mulya, bisa ngomong kanthi sopan, njaga nilai-nilai adap, dadi bangsa
sing luhur.
Minangka
generasi mudha, kita kudu ngunggahake budaya isin supaya bangsa kita dadi
bangsa sing luwih beradab.
BUDAYA ISIN
(Gandhengane karo Ajining Dhiri)
Ajining dhiri wong ora bisa dipisahake saka tumindake sing ditindakake saben dinane. Ajining dhiri bakal saya mundhak yen ana sing nindakake tumindak sing pinuji, yen ora, ajine dhiri bakal mudhun yen ana sing nggawe kesalahan sing nglanggar norma sosial. Sapa wae sing nglanggar norma-norma kasebut bakal entuk cacad saka masarakat, uga sanksi sosial. Cela bakal nggawe kesadharan lan efek pencegahan supaya ora nglanggar. Yen kabeh pelanggaran norma dikritik, kanthi otomatis bakal nggawe budaya isin ing wong.
Ing era
globalisasi sing wis ngilangi wates sawijining negara. Kanthi kemajuan
teknologi ing macem-macem bidang, gampang kanggo wong ngakses macem-macem warta
ing bagean liya ing bawana kanthi cepet. Jumlah budaya njaba sing mlebu bakal
kurang luwih mengaruhi tradhisi moralitas ing masarakat.
Kanggo masarakat
Indonesia sing duwe kepribadian sing ngemot nilai-nilai Pancasila, budaya isin
dadi bagean dhasar.
Saka budaya malu
iki, lahir moral sing apik, interaksi sing hormat ing antarane macem-macem
prabédan sing ana, etika sing apik, pidato sing sopan saengga pungkasane
komunitas harmoni lan harmoni bakal dibentuk.
Budaya malu kudu
dikembangake uga ing lingkungan kita.
Pesta lingkungan
kita nggawe aturan supaya kabeh manungsa manut, supaya proses sinau bisa
lancar. Minangka sedina, saben manungsa diwenehi pangerten lan budidaya nilai
karakter lan budaya malu.
Faktor budaya
sing dimaksud yaiku budaya dolanan utawa budaya dolanan (budaya isin) lan
budaya luput utawa budaya salah (budaya salah) lan budaya hukum utawa budaya
hukum (budaya hukum).
Minangka
ilustrasi budaya isin, bisa ditulis ing kene riset W. Keeler. Yang ujar manawa
generasi masarakat ing Jawa lan Bali diajari supaya isin moral.
Kanthi isin
moral, bocah disaranake mbatesi tumindake supaya ora ana kahanan konflik sing
bisa nggawe dheweke kikuk (kagol) utawa yen dheweke yakin ora ana apa-apa,
dheweke bakal nindakake apa wae sing dikarepake.
Konsep budaya
isin kabeh ditandhakake kanthi rasa isin lan ora ana rasa salah. Miturut
pamanggih kasebut, budaya isin yaiku budaya sing negesake gagasan kayata rasa
hormat, reputasi, status lan prestise. Yen ana wong sing nindakake tindak
kriminal, mula ora dianggep dianggep ala, nanging ana prekara sing kudu
didhelikake saka wong liya.
Bencana paling
gedhe sing kedadeyan yaiku nalika ana kesalahan sing dingerteni wong liya,
saengga pelaku kasebut kelangan rai.
Ing kene pelaku
bakal nyoba sing paling apik saengga pelaku ora disalahake utawa dikutuk wong
liya. Ora tumindak ala sing penting penting nanging sing luwih penting yaiku
tumindak ala ora bakal dingerteni sapa wae.
Yen tumindak ala
kasebut pungkasane dingerteni wong liya, pelaku kasebut dadi isin.
Ing budaya sing
ngisin-isini, sanksi kasebut metu saka njaba, yaiku apa sing dipikirake utawa
dikandhakake wong liya lan sing mesthi ana ing budaya sing isin iki ora ana
pitakonan babagan nurani.
Saka pengamatan
pribadi penulis, ana kemungkinan panemune Keeler ora mung ditrapake kanggo
masarakat Jawa lan Bali, nanging uga kanggo kabeh negara.
Mesthi wae
kanggo ndhukung pendapat kasebut, perlu riset luwih lanjut.
Nanging, yen
asumsi kita bisa dibenerake, mula ing kene faktor utama kesulitan ngetrapake
undang-undang ing negara kita yaiku angel supaya bisa sukses kanthi optimal
amarga dikunjara dening budaya sing isin.
TULADHA SIKAP
BUDAYA ISIN ING LINGKUNGAN/ KOMUNITAS
1. Isin Ora
bakal bisa tanpa idin.
2. Isin Kerep
Idin.
3. Isin telat
teka.
4. Wirang mulih
luwih awal.
5. Isin kerja
sing Ditilar.
6. Isin Tumindak
sing Ora Diprogram.
7. Wirang Bisa
Tanpa Tanggung jawab.
8. Wirang amarga
ora ngurmati lan unggah-ungguh.
9. Isin garong tongone. Contone ono lingkungan perumahan enggal ora adoh soko peningalku, neng kono ono sekelompok sampah masyarakat narik gegandhengan iuran warga. Neng ujung-ujunge mung golek duit basa hukume memperkaya diri sendiri dan memperkaya orang lain.
Pancen rai gedhek ora duwe isin babar blas. Wes kebacut lan kenenenen blaen maneh aparate bidek masyarakat sekitar wedhi. Ooalah jaman edan.
Ono wektune kejahatan tetap kejahatan, kemungkaran tetap kemungkaran pasti kebongkar sak akar-akare. Wes dhang tobat mumpung durung ono sunami ngantem kelompokmu, hai sampah masyarakat.
10. Isin
Nindakake Senorok (ora sopan).
11. Wirang utawa isin banget nindakake MO LIMO (penyakit masarakat).
ISIN BAGIAN IMAN
Wirang minangka
bagean saka iman, ujare Nabi Muhammad.
Sabda Nabi
kanthi teologis nuduhake manawa kabeh tumindak kudu didhasarake isin. Kualitas
sing apik iki ateges nuduhake kualitas iman.
Pancen, manungsa
minangka makhluk ambigu sing morale, ing tangan siji dheweke seneng kabecikan
lan ing sisih liyane dheweke asring nglanggar nilai lan norma.
Kita sengit karo
korupsi, nanging uga menehi papan kanggo proses sing ditindakake kanggo
tumindak sing ora tanggung jawab iki.
Kita ngukum
sogokan, kolusi, lan nepotisme, nanging uga kala-kala uga kita dadi pelaku.
Wirang ing
kahanan kaya iki langka lan tumindak kaya ora ana kedadeyan apa-apa.
Kasunyatane, yen
isin kasebut diciptakake ing agama, bangsa, lan negara, mesthine bakal entuk
manfaat akeh.
Nabi Muhammad
SAW ngendika:
1. Isin ora
teka, kajaba nggawa barang sing apik. Internalisasi tumindak isin ing korupsi
lan nglanggar ukum bisa diwujudake saka tuladha para pimpinan. Yen pimpinan
duwe warisan kautamaan lan netepi hukum, masarakat mesthi bakal nuladha.
2. Budaya isin
bisa dipasyarakatake ing alam kulawarga. Peran wong tuwa nemtokake kualitas
karakter lan martabat pribadine anak. Nindakake tumindak sing apik kanggo
ngurus wong liya lan nglarang njupuk sing dudu hak kasebut minangka tumindak
moral sing kudu ditanam ing lingkungan kulawarga. Kulawarga minangka benteng
utama kanggo nandur winih moral kanggo pambentukan nilai kapribadian.
3. Nglestarekake
budaya isin kudu dileksanakake ing institusi pendhidhikan sekolah. Miturut
Emile Durkheim, sekolah duwe tugas lan fungsi kanggo nuwuhake nilai-nilai sing
migunani kanggo njaga sistem sosial. Minangka agen sosialisasi, sekolah duwe
peran utama, yaiku ngowahi lan ngasilake macem-macem sistem nilai budaya saka
sawijining generasi menyang generasi sabanjure.
Budaya sing
digawe bisa awujud ilmu, katrampilan, nilai, lan sikap.
4. Kaping papat,
penegak ukum minangka instrumen penting kanggo nyiptakake budaya isin ing uripe
masarakat. Karya kolektif lan sinergi ing antarane institusi sosial: politik,
ukum, lan polisi kanggo mbasmi korupsi ora bisa dipisahake saka pengawasan
umum.
Kualitas budaya
sing isin lan ala saka budaya ora apik gumantung saka ketajaman utawa kethul
payung ukum sing dileksanakake. Yen payung legal papan perlindungan kanggo para
pencari keadilan ora kuwat lan rapuh, ora kalah urusan dhuwit lan kekuwatan,
aja nganti rasa isin saka kapribadhen bangsa iki bakal dirawat.
Pungkasane,
fungsi media massa pancen nyengkuyung nilai budaya bangsa.
Liwat media,
karya kreatif kanthi kampanye kanggo promosi anti-korupsi bisa ditindakake kanthi
permanen. Sayange, pariwara komersial sing ora duwe pendidikan, kayata pariwara
rokok sing meh mateni jutaan wong, asring nyerang ruang publik.
Saliyane,
pariwara anti-korupsi garing lan asri.
Pitakonane,
kepiye kampanye media massa kita anti-korupsi padha karo iklan rokok supaya
kumandhang diwaca, Peringatan Para Koruptor Mateni Sampeyan.
Pesen moral saka
Nabi Muhammad SAW, Pancen, sawetara piwulang sing isih dingerteni manungsa saka
tembung nabi sadurunge yaiku yen sampeyan ora isin, tindakake kaya sing
dikarepake. (Riwayat Bukhari).
BUDAYA MALU
Malu
salah satu bentuk emosi manusia yaitu kondisi yang dialami manusia akibat
sebuah tindakan yang dilakukannya di mana tindakan tersebut bertentangan dengan
aturan atau norma norma yang berlaku di masyarakat sehingga dia ingin
menutupinya.
Penyandang
rasa malu secara alami ingin menyembunyikan diri dari orang lain karena
perasaan tidak nyaman jika perbuatannya diketahui oleh orang lain.
Dari
pengertian di atas budaya malu adalah suatu yang sangat penting dalam kehidupan
manusia dalam masyarakat karena rasa malu adalah kontrol alami manusia agar
terhindar dari perbuatan-perbuatan yang melanggar hukum, aturan atau norma-norma
yang berlaku di kehidupan masyarakat.
Budaya
malu sangat erat kaitannya dengan kemajuan peradaban masyarakat, tingginya
budaya malu di dalam suatu kelompok masyarakat akan meningkatkan kualitas
keberadaban masyrakat.
Budaya
malu membuat kehidupan lebih tertata sehingga energi positif akan membuat
aspek-aspek kehidupan akan berjalan dengan baik dan pada akhirnya akan menciptakan
kehidupan yang sejahtera dan damai.
Budaya
malu adalah suatu yang sangat penting dalam kehidupan manusia dalam masyarakat
karena rasa malu adalah kontrol alami agar terhindar dari perbuatan-perbuatan
yang melanggar hukum, aturan atau norma-norma yang berlaku dalam masyarakat.
Budaya
malu sangat erat kaitannya dengan kemajuan peradaban masyarakat, tingginya
budaya malu di dalam suatu kelompok
masyarakat akan menunjukkan kualitas moral masyarakat.
Pengendalian
sosial adalah proses yang digunakan oleh seseorang atau kelompok untuk
memengaruhi, mengajak, bahkan memaksa individu atau masyarakat agar berperilaku
sesuai dengan norma dan nilai-nilai yang berlaku di masyarakat, sehingga
tercipta ketertiban di masyarakat. Salah satu fungsi pengendalian sosial adalah
mengembangkan rasa malu.
Budaya
malu yang diterapkan di lingkungan kita dapat membuat kegiatan di lingkungan
kita tertata dengan baik sehingga dapat menciptakan suasana belajar yang
menyenangkan.
Sudah
saatnya malu menjadi budaya yang harus senantiasa dijaga dan dipelihara agar
negara kita yang dulu terkenal dengan budi pekerti yang luhur, bertutur kata
yang sopan menjunjung tinggi nilai-nilai
adap menjadi bangsa yang bermartabat.
Sebagai
generasi muda hendaknya kita bangkitkan
budaya malu agar bangsa kita menjadi bangsa yang lebih beradab.
Budaya malu berkaitan dengan harga diri
Harga diri seseorang tidak terlepas dari perilaku yang dilakukan setiap hari. Harga diri akan naik apabila seseorang melakukan perbuatan-perbuatan yang terpuji, sebaliknya harga diri akan turun jika seseorang melakukan kesalahan yang melanggar norma-norma sosial. Setiap orang yang melanggar norma-norma tersebut akan mendapat celaan dari masyarakat, bahkan sangsi sosial. Celaan itu akan menciptakan kesadaran dan efek jera untuk tidak melanggar. Bila setiap pelanggaran norma dicela maka otomatis akan timbul budaya malu dalam diri seseorang.
Dalam
era globalisasi yang telah menghapus dinding-dinding batas suatu negara. Dengan
kemajuan teknologi di berbagai bidang
maka dengan gampang seseorang mengakses berbagai berita yang ada di belahan
benua lain dengan cara yang cepat. Banyaknya budaya luar yang masuk sedikit
banyak akan berpengaruh terhadap tradisi moralitas dalam masyarakat.
Bagi
bangsa Indonesia yang punya kepribadian mengandung nilai-nilai Pancasila,
budaya malu sudah menjadi bagian yang mendasar.
Dari
budaya malu inilah lahir moral yang baik, interaksi yang saling menghormati
diantara berbagai perbedaan yang ada, etika yang baik, tutur kata yang santun
sehingga pada akhirnya akan terbentuk komunitas yang harmonis dan serasi.
Budaya
malu perlu juga dikembangkan di lingkungan kita.
Pihak
lingkungan kita membuat tata tertib untuk ditaati setiap insan manusia, agar
proses pembelajaran dapat berjalan dengan lancer. Sedini mungkin setiap insan
manusia diberi pemahaman dan penanaman nilai-nilai karakter dan budaya malu.
Faktor
kebudayaan yang dimaksud adalah kebudayaan main atau budaya main (shame
culture) dan kebudayaan kebersalahan atau budaya salah (guilt culture) dan kebudayaan
hukum alau budaya hukum (legal culture).
Sebagai
ilustrasi tentang kebudayaan malu maka dapat dikemukakan disini penelitian W.
Keeler. Yang mengemukakan bahwa generasi masyarakat di Jawa dan Bali di didik
unluk bermoral malu.
Dengan
moral malu anak-anak itu dianjurkan untuk membatasi tingkah lakunya agar ia
terhindar dari situasi-situasi konflik yang dapat membualnya salah tingkah
(kagol) atau j ika ia yakin tidak ada yang membuatnya kagol maka ia akan
melakukan segala sesuatu yang di inginkannya.
Dalam
konsep shame culture seluruhnya ditandai oleh rasa malu dan disitu tidak dikenal
rasa bersalah. Menurut pandangan ini budaya malu adalah kebudayaan dimana
pengertian pengertian seperti hormat, reputasi nama baik, status dan gengsi
sangat ditekankan. Bila seseorang melakukan suatu kejahatan, hal ini tidak
dianggap sesuatu yang buruk begitu saja, melainkan sesuatu yang harus
disembunyikan untuk orang lain.
Malapetaka
yang paling besar terjadi adalah bilamana suatu kesalahan itu diketahui orang
lain, sehingga si pelaku menjadi kehilangan muka.
Disini
si pelaku akan berusaha sekuat tenaga agar si pelaku jangan di cela atau di
kutuk oleh orang lain. Bukan perbuatan jahat itu sendiri yang di anggap penting
akan tetapi yang lebih di pentingkan adalah perbuatan jahat itu tidak akan di
ketahui siapapun juga.
Bila
perbuatan jahat itu akhirnya di ketahui orang lain maka si pelakunya menjadi
malu.
Dalam
shame culture, sanksinya datang dari luar yaitu apa yang dipikirkan atau apa
yang di katakan oleh orang lain dan yang pasti dalam shame culture ini tidak
dipersoalkan masalah hati nurani.
Dari
pengamatan pribadi penulis ada kecenderungan bahwa temunan Keeler tidak hanya
berlaku untuk masyarakat Jawa dan Bali saja akan tetapi berlaku di seluruh
tanah air.
Tentu
saja untuk mendukung pendapat ini diperlukan penelitian-penelitian lebih
lanjut.
Akan
tetapi jika asumsi kita ini dapat dibenarkan maka disinilah letak faktor kunci
sulilnya penegakan hukum di negeri kita sukar untuk berhasil optimal karena
terpenjara oleh budaya malu.
Contoh sikap budaya malu di lingkungan bermasyarakat
1.
Malu
Tidak masuk Kerja Tanpa Izin.
2.
Malu
Terlalu Sering Izin.
3.
Malu
Datang Terlambat.
4.
Malu
Pulang Lebih Awal.
5.
Malu
Kerja Terbengkalai.
6.
Malu
Kerja Tidak Terprogram.
7.
Malu
Bekerja Tanpa Bertanggung Jawab.
8.
Malu
Tidak Bertata Krama dan Sopan.
9.
Malu
Berbuat Senorok (tidak bermoral).
10.
Malu
melakukan MO LIMO (penyakit masyarakat).
Malu itu sebagian dari iman
Malu
itu sebagian dari iman, demikian sabda Nabi Muhammad SAW.
Ucapan
Rasulullah secara teologis mengisyaratkan setiap perbuatan hendaknya dilandasi
rasa malu. Sifat baik tersebut hakikatnya menunjukkan kualitas iman seseorang.
Memang,
manusia itu mahkluk bermoral ambigu, satu sisi menyenangi kebaikan dan di sisi
lainnya kerap melanggar nilai dan norma.
Kita
membenci korupsi, tapi kita juga memberi ruang proses-proses berlangsungnya
perbuatan tuna adab itu.
Kita
mengutuk suap, kolusi, dan nepotisme, tapi dalam kesempatan tertentu kita juga
menjadi pelakunya.
Rasa
malu dalam situasi seperti ini menjadi barang langka dan berlaku seolah tak
pernah terjadi apa-apa.
Padahal,
jika rasa malu itu dipancarkan dalam kehidupan beragama, berbangsa, dan
bernegara, niscaya akan berlimpah kemaslahatan.
Rasulullah
Muhammad SAW mengatakan :
1.
Malu
itu tidak datang, kecuali dengan membawa kebaikan. Internalisasi perilaku malu
berbuat korupsi dan melawan hukum dapat diwujudkan dari keteladanan para
pemimpin. Bila pemimpin itu mewariskan
kebajikan dan taat pada hukum, niscaya masyarakat juga akan meneladaninya.
2.
Budaya
malu dapat disosialisasikan di ranah keluarga. Peran orang tua sangat
menentukan kualitas karakter dan martabat kepribadian anak-anaknya. Berbuat
kebajikan untuk peduli kepada sesama dan larangan mengambil yang bukan haknya
termasuk tindakan bermoral yang patut dibudayakan di lingkungan keluarga.
Keluarga merupakan benteng utama menanam benih moral bagi pembentukan
nilai-nilai kepribadian.
3.
Melestarikan
budaya malu hendaknya diimplementasikan di lembaga pendidikan sekolah. Menurut
Emile Durkheim, sekolah mempunyai tugas dan fungsi untuk menanamkan nilai-nilai
yang bermanfaat guna mempertahankan sistem sosial. Sebagai salah satu agen
sosialisasi, sekolah memiliki peran sentral, yaitu mengubah dan memproduksi
berbagai sistem nilai budaya dari satu generasi ke generasi berikutnya. Kebudayaan
yang diproduksi bisa berupa ilmu pengetahuan, kecakapan, nilai, dan sikap.
4.
Keempat,
penegakan hukum merupakan salah satu instrumen penting mewujudkan budaya malu
di kehidupan masyarakat. Kerja kolektif dan sinergi antarlembaga sosial:
politik, hukum, dan aparat kepolisian dalam memberantas korupsi serta-merta tak
lepas dari pengawalan publik.
Baik
dan buruknya kualitas budaya malu tergantung pada tajam atau tumpulnya payung
hukum itu ditegakkan. Bila payung hukum tempat berteduh pencari keadilan
tersebut loyo dan rapuh, tak kalah berhadapan dengan uang dan kekuasaan, jangan
harap rasa malu kepribadian bangsa ini bisa dirawat.
Terakhir,
fungsi media massa sejatinya menjadi penompang nilai-nilai budaya bangsa.
Melalui
media diupayakan kerja kreatif berupa
kampanye menggalakkan antikorupsi bisa diimplikasikan secara permanen.
Sayangnya, iklan-iklan komersial tak mendidik, seperti iklan rokok yang nyaris
membunuh jutaan orang, lebih sering menyergap ruang publik.
Sebaliknya,
iklan antikorupsi kering dan garing.
Pertanyaannya,
beranikah media massa kita mengampanyekan antikorupsi serupa dengan iklan rokok
sehingga gaungnya berbunyi, Peringatan Koruptor Membunuhmu.
Sebuah
pesan moral dari Rasulullah Muhammad SAW, Sesungguhnya sebagian ajaran yang
masih dikenal umat manusia dari perkataan para nabi terdahulu adalah bila kamu
tidak malu, berbuatlah sesukamu. (HR Bukhari).