RAJA-RAJA DHEMIT TLATAH TANAH JAWA
Mahkluk Alus / Ghoib
Kapercayan marang urip roh nyebar ing maneka tlatah Jawa.
Wong Jawa njaga hubungan karo roh. Tumrape wong kang wis ngelmu sejati ing
kejawen utawa bisa uga wis nguwasani metafisika, donyane roh iku lumrah lan
dudu omongan kosong.
Ana rong jinis roh :
1. Pisanan, roh nyata sing digawe
minangka roh. Arwahe sejatine urip ing jagade dhewe-dhewe, nduweni kalungguhan
dhuwur kayata raja, ratu, menti. Ing sisih liya, ana sing pangkate luwih murah
kayata prajurit, karyawan, buruh.
2. Kapindho, roh sing asale saka manungsa sing wis mati. Kaya manungsa, ana becik lan ala, ana pinter lan bodho. Akeh para ahli kejawen kang nduweni panemu kang padha, yen ing jagad siji iki sejatine didunungi sawetara jinis alam, kalebu alam sing dienggoni manungsa. Donya iki nduweni pirang-pirang lapisan alam sing didunungi dening macem-macem makhluk. Makhluk-makhluk iki, ing prinsip, ngurus alame dhewe-dhewe. Kagiyatane ora nyampur lan saben ranah duwe urusan dhewe-dhewe. Alam manungsa nduweni srengéngé lan pendhudhuke sing dumadi saka manungsa, kéwan lan liya-liyané.
Penduduk alam liya padha duwe badan cahya utawa dikenal kanthi jeneng roh. Ora ana dina sing padhang ing alam kasebut amarga ora ana srengenge. Iku kaya wengi sing padhang ing sangisore cahya rembulan lan lintang-lintang sing padhang. Ora ana cahya kang mancorong kaya cahyane Sang Hyang Bagaskara. Ing antarane bisa diterangake kaya ing ngisor iki :
MERKAYANG
Urip ing donya iki meh padha karo urip ing
donya manungsa, kajaba ora ana cahya padhang kaya srengenge. Jagad Merkayangan
iku padha karo jagading manungsa, upamane mbayar nganggo dhuwit, nganggo
sandhangan sing padha. Ana akeh mobil saka jinis padha ing lurung-lurung, ana
akeh pabrik kaya ing donya manungsa. Dheweke duwe teknologi sing luwih maju
tinimbang manungsa, kuthane luwih modern, ana gedung pencakar langit, pesawat
ultra-modern, lsp. Ing jagad merkayang iki uga ana perkara mistis. Kadhangkala,
yen perlu, uga ana manungsa sing diundang, antara liya kanggo nindakake
pagelaran, nekani upacara mantenan, nyambut gawe ing pabrik utawa tujuan
liyane. Manungsa sing kerja ing donya iki dibayar nganggo dhuwit sing sah lan
tumindak kaya mata uang ing jagad manungsa.
SILUMAN
Roh iki seneng manggon ing tlaga, segara,
segara. Masyarakat dhemit diatur kaya masyarakat jaman biyen. Dheweke duwe raja
lan ratu. Ana klompok aristokrat, pejabat, prajurit, asisten. Padha manggon ing
kraton, omah. Ing Ngayogyakarta utawa Jawa Tengah, wong-wong bakal krungu crita
babagan pirang-pirang dhemit segara, yaiku Kanjeng Ratu Kidul kang sekti lan
ayu banget. Dheweke manggon ing kraton segara kidul. Parang Kusumo misuwur
minangka papan kanggo Panembahan Senopati lan Kanjeng Ratu Kidul, ing patemon
iku Kanjeng Ratu janji bakal ngayomi kabeh raja lan kerajaan Mataram. Dheweke
duwe perdana menteri sing kuat, yaiku Nyai Roro Kidul.Kerajaan segara kidul iki
mapan ing pesisir pantai kidul Jawa, ing sawetara panggonan kerajaan iki
nduweni adipati. Minangka pantes negara ing kerajaan segara kidul uga ana
upacara, ritual lan uga duwe tentara.
KAJIMAN
Kajiman meh padha karo dhemit, nanging manggon ing wilayah pegunungan lan panggonan sing hawane panas. Wong biasane nyebut merak jim.
DEMIT
Demit manggon ing tlatah pegunungan sing hawane
ijo lan adhem, omahe sederhana, digawe saka kayu lan pring, kaya manungsa, mung
awak sing luwih cilik.
Kajawi masyarakat ingkang tartib kadosta merkayang,
siluman, kajiman, lan demit, wonten alam sanes ingkang dipunsempit, inggih
menika roh-roh manungsa ingkang awon nandhang kasangsaran amargi kalepatan
ingkang dipunlampahi ing jaman rumiyin, nalika gesangipun manungsa. Manungsa
nindakake. Paukuman bisa ditindakake nalika isih urip ing donya sawise mati.
Sembah utawa kejawen dudu reca watu, nanging roh sangang jinis sing dipercaya
bisa mbantu dadi sugih material.
Sangang makhluk ala yen katon kanthi mripat telanjang
katon kaya :
– Jaran penoreh = jaran sing sirahe noleh mburi.
– Kutuk jamur = wong sabangsa iwak, paningale ora padhang
– Gemak melung = gemak, jenis manuk sing nembang
– Kodhok ngising = kelelawar ngising
– Bulus jimbung = bulus gedhe
– Kandhang bubrah = kandhang rusak
– Umbel mulur = irung netes
– Bajul putih = baya putih
– Srengara nyarap = cokotan asu
Urip iku mung mampir ngombe tegese urip ing donya iki
mung mampir ngombe, tegese wong urip ing donya mung sedhela, mula nglakoni sing
bener lan pungkasan. Tumrape wong kang luput anggone nyembah utawa ngladeni
brahala-brahala ing dhuwur, sawise mati, mesthi bakal nampa paukuman saka
sangkan paraning minangka wong. Paukuman sakwise urip dianggep wong Jawa
minangka paukuman kang abot banget, lan ora ana kasangsaran maneh. Mula saben
wong kudu nyingkiri kanthi tansah muji syukur marang Gusti Kang Maha Kuwasa.
Gusti Allah dhawuh supados kita tansah nindakaken tumindak ingkang sae lan
leres, tumindak ingkang sae, jujur lan seneng tetulung.
Serat Kalatidha anggitanipun Ranggawarsita ingkang
kondhang sanget ngandharaken bilih piyambakipun punika kersaning allah, begjane
wong kang lali, isih begja kangeling lan waspada, ditegesi eling iku ateges
kita kudu tansah ngabdi marang Gusti lan tansah eling marang Gusti, ora lali
lan ora ninggalake. pandonga. Waspada tegese bisa mbedakake endi sing bener lan
sing salah, tegese tansah wicaksana. Iki penting supaya awake dhewe ora edan,
kesusu karo arus wektu lan hanyut ing kahanan sing ora mesthi.
DHEMIT MANGGON NANG ENDI WAE
Kathah versi mitos kreasi Jawi, babad Tanah Jawi. Wonten
ing dongeng ingkang kacariyosaken dhateng kula dening dalang semar, pelawak
wayang kulit ingkang pinter lan wicaksana, pahlawan budaya Jawi, ingkang
wicanten kaliyan pandhita Hindhu-Muslim, ingkang rumiyin ing barisan panjang
penjajah ing pulo Jawi. Pendera ngendika marang Semar: ‘Crita ing pulo Jawa
sadurunge ana manungsa.’ Semar ngendika yen ing wektu iku kabeh pulo iku
ketutupan ara-ara samun kejaba ana sawah cilik kang Semar nandur pari ing
sikile. Gunung Merbabu. Ing ngendi nganti puluhan ewu taun dheweke urip tani.
'Apa sampeyan?" Pitakone Imam gumun. 'Apa sampeyan manungsa? Umur sampeyan
ora muter dawa! Mesthi sampeyan dudu manungsa. Malah nabi Adam umure mung sewu
taun! makhluk apa iki? Ngakoni sing bener!’
“Satemene,” kandhane Semar, “Aku iki dudu manungsa, aku
iki roh sing njaga danyang pulo Jawa. Aku iki roh paling tuwa, raja lan leluhur
kabeh roh, lan liwat wong-wong mau dadi raja kabeh manungsa. ' kanthi nada sing
diganti, dheweke terus: ' nanging aku uga duwe pitakon kanggo sampeyan. Yagene
kowe ngrusak negaraku? Yagene kowe teka mrene lan ngusir anak-putuku? Roh-roh
kasebut, dikalahake dening kekuwatan spiritual lan kawruh agama sampeyan,
alon-alon kepeksa mlayu menyang kawah vulkanik utawa menyang dhasar segara
kidul. Kenging punapa kok nindakaken punika?” Sang Pandita mangsuli, “Kula
sampun kadhawuhan dening raja rum supados ngenggoni pulo punika kanthi
manungsa. Aku kudu mbabat alas kanggo nggawe sawah, mbangun desa, lan manggon
rong puluh ewu wong ing kene minangka penjajah. Iki dhawuhe ratuku lan kowe ora
bisa ngendhegake. Nanging roh-roh sing arep ngayomi awaké déwé tetep dikongkon
manggon ing tanah Jawa; Aku bakal nemtokake apa sing kudu sampeyan lakoni.’
Dheweke nerusake diskusi kanthi njlentrehake babagan ambane perspektif sejarah
Jawa nganti jaman saiki lan nerangake peran Semar ing proses kasebut, yaiku
minangka penasehat spiritual lan panyengkuyung gaib kanggo kabeh raja lan
pangeran ingkang badhe rawuh.terus dados pangarsa ing tanah Jawi sadaya.
Dadi, paling ora ing versi iki, dongeng wong Jawa ing babad Tanah Jawi luwih cedhak karo sing diarani mitos penjajahan tinimbang mitos penciptaan, sing ngelingake sejarah Jawa sing terus-terusan ngalami invasi dening umat Hindu, Muslim lan Eropa, ora nggumunake.
Mbabad tegese
mbabat alas ara-ara samun dadi desa sing komplit karo sawah, mbangun pulo cilik
kanggo pemukiman manungsa ing tengah segara roh sing manggon ing alas, sanajan
istilah kasebut saiki uga digunakake kanggo persiapan umum. kanggo ngatur
sawah. Apa sing kudu ditindakake dening wong ing tahap awal siklus nandur pari
saben taun. Lukisan kang diandharake mitos kasebut mujudake gegambaran mlebune
wong anyar kang ngusir roh-roh jahat menyang gunung-gunung, panggonan-panggonan
alam bébas, lan Samudra Hindia, nalika obah saka lor-kidul, sinambi nyritakake
sawenehing roh-roh kang arep nulungi minangka pangreksa lan sapanunggalane.
pamukiman anyar.
Crita iki mujudake pangrembakane tradhisi lisan ing
masyarakat kita awujud folklor kang ora bisa dipisahake saka inti kang diarani
crita lisan.
Crita lisan iki menehi konsep dhasar banget babagan crita
Dhemit kang diwiwiti saka sisi maneka warna paraga nganti maneka wujud uga, iki
bisa didudut minangka fungsi kang kenthel banget karo mitos kang ngrembaka ing
jaman iki, lan dadi crita materi kanggo anak putu satemah ana roh-roh sing
diwiwiti saka crita, nanging akeh unsur religiusitas amarga kita bakal tansah
dieling-eling kanggo manembah marang Gusti Allah amarga saka crita karakter
sawetara roh kanggo crita kanthi sawetara versi ing Jawa.
Adhedhasar
QURAISYN ADAMMAKNA (SERAT TERMA JAYABAYA)
“Wonten kaol, yen ngambah wana utawi sanes pondok siti
angker, panapadenen yen pinuku kathah kados lara, yen nananing dhemit dhemit
wau dipun ungelaken (dipun sebataken), dhemit boten urun angganggo damel”.
Ana kesepakatan, yen mlebu alas utawa nginjak lemah
angker, apa maneh yen akeh sing lara, yen jenenge memedi disebut/krungu, demit
ora gelem ngganggu (ngganggu gawe).
Yen liwat alas utawa liwat panggonan angker, utawa akeh
wong sing nandhang lara/akeh wabah penyakit, mung kanthi nyebutake jenenge
dhemit, mesthi ora bakal ngganggu.
NAMA — PANGGENAN / TEMPAT
Durgateluh — Majapahit
Sapujagad — Majapahit
Reja Baureksa — Majapahit
Kalabatuk — Blambangan
Butlocaya — Kediri
Prabujeksa — Giripura
Korek — Ponorogo
Sidakare — Pacitan
Klenthingmungik — Keduwang
Endrayeksa — Magetan
Tunjungpuri — Jenggala
Parangmuka — Surabaya
Pananggulan — Jipang
Sapujagad — Jipang
Kalasekti — Madiun
Prabujeksa — Pasuruan
Samaita — Gegelang
Gegeseng — Ngawi
Dhadhung — Ngawi
Butasalewah — Pajang
Mendhamendhi — Mataram
Rajegwesi — Plered
Macanguguk — Grobogan
Kalajohar — Singosari
Barukuping — Srengat
Kalakatung — Blitar
Buthakaroda — Ngrawa
Sekargambir — Karangbret
Sitalkung — Watukuru
Kures — Mandlaruknli
Ki Bujengan — Lowano
Nyi Bujenggis — Lowano
Si Korok — Lowano
Si Bedruk — Talpegat
Bagus Karang — Roban
Trenggilingwesi — Majenang
Dhudhukwarih — Pemasuhan
Sapuangin — Pemasuhan
Nyai Panggung — Kuthagedhe
Si Babut — Kerta
Setan Kumbari — Jombor
Jurutaman — Tunjungbang
Nitaluki — Tunjungbang
Sunan Lawu — Ngargapura
Malangganti — Tembayat
Gucukdandang — Medhi
Wedhitasik — Wedhi
Teluhrumput — Kali-Opak
Sanggabuwana — Kali-Opak
Majek — Galen
Cengjures — Kalipening
Karangwelang — Dhahrama
Sisendhal — Kreteg
Sapuangin — Bleberan
Senapada — Rangkudang
Pandhansari — Serisig
Malangkarsa — Wanapeti
Sandhung — Sawangan Praga
Siabur-abur — Panggung
Singabarong — Jagaraga
Aryatiron — Lodhaya
Sarpabangsa — Rawa Pening
Hinakarni — Betawi
Sapuregel — Betawi
Butagila — Tegal
Jaringwarih — Brebes
Dhandhungawuk — Brebes
Guntinggeni — Wiradesa
Teluhbraja — Cilacap
Kalasekti — Cilacap
Ni Buratwangi — Sabrang
Nayadipa — Selong
Gunturgeni — Pringtulis
Penatas — Kendhangwesi
Sithethel — Ngajah
Buta glemboh — Ngajah
Butatukang — Tegaloyang
Juru taman — Tegaloyang
Nyai Galuh — Jenar
Wesasi — Banjaransari
Sijayapidana — Dlepih
Widanangge — Dlepih
Bagelung — Wana Roban
Gendhung — Wana Roban
Gruwung — Wana Roban
Gitranaya — Wana Roban
Ki Daruna — Kayulandhean
Ki Daruni — Kayulandhean
Citranaya — Caruban
Satapura — Caruban
Ondar andir —Kuwu
Siparangtandang — Tuksanga
Siluwer —Batang
Sang Dalujawi —Kalkung
Kalanandhah — Tuntang
Ngalingkung — Setantelagapasir
Jalilung — Setantelagapasir
Singamarang — Semarang
Baratkatiga — Semarang
Arya Dipa — Lodhaya
Bancuri Kalabancuring — Redi Prahu
Gutukwatu — Pekalongan
Gunturgeni — Pekalongan
Setanturwangkal — Kaliwungu
Gutukapi — Kaliwungu
Maesakurda — Nusa Brambang
Durgabahu — Jeruklegi
Wirabangsa — Redikombang
Ajidipa — Redi Kendheng
Ratu Genawati — Seluman
Ragawati — Ringinputih
Kemandhang — Ringinputih
Jayengresmi — Masjid Sela
Jenggi — Gunung Agung
Warusuliwaringin — Gunung Agung
Udangalak — Pemalang
Sembungyuda — Pemalang
Manggisretna — Gunungtawang
Sanawati — Tidhar
Kalasekti — Tidhar
Maduretna — Sindara
Pujangga — Mrapi
Parlapa — Mrapi
Jatisewu — Sumbing
Jalela — Sumbing
Sidamurti — Karungrungan
Surapati — Tlaga
Parusa — Waringin
Teluhgung — Ngawang-awang
Kalekah — Ngawang-awang
Lempir — Rebabu
Terapa — Rebabu
Tlurki — Priyangan
Ni Jenggi — Kedhunggedhe
Garubawor — Lamongan
Gurnita — Puspalaya
Si Pangenbuta kumbari — Redi Prahu
Kaladremba — Redi Prahu
Pragota — Kartasura
Sikareteg — Pajajaran
Kresnapada — Rangkudan
Pandhansari — Tarisik
Ki Sandhungan — Sawahan
Dhudhukwarih — Pelabuhan
Butatukang — Pelayangan
Rara Amis — Ingtawang
Prabu Jaka — Redi Kelir
Butakala — Pasisir
Kalanandhan — Banyumas
Si Renthil — Segaluh
Geniara — Gunungduk
Baledhug — Parangkusuma
Ki Garunggung — Parangdhog
Ki Galenthung — Parangtritis
Bok Bereng — Parangtritis
Ki Wastuti — Parangtandang
Si Sabukjanur — Dalan Prapatan
Ki Gurong — Dalan Prapatan
Ni Gurong — Dalan Prapatan
Rara Dulek — Penancingan
Rara Dewi — Guws.langso
Raden Arya Jayengwesthi — Parangwedang
Silengkur — Tilamputih
Si Lancuk — Blora
Kala Durgi — Gambiran
Kalapraharan — Lasem
Dhandhangmurti — Sidayu
Widalangkah — Candhi
Suwanda — Sokawati
Nyai Ragil — Tandhos
Jayalelana — Suruh
Buta Trenggiling — Tanggal
Guntinggeni — Kenhal
Ki Samahita — Magelang
Udanriris — Pasijayan
Citranaya — Kayubarean
Logenjeng — Juwana
Si Londir — Wirasaba
Jaran Panolih — Matesih
Damapi — Jatisari
Parangtandang — Kesanga
Retnapangasih — Sendhang
Bok Sampur — Redi Wilis
Raden Panji — Ngambel
Si Penthul — Kacanag
Tambaksuli — Ngrema
Ki Klunthung — Jepara
Si Kecubung — Kadilangu
Drembomoha — Purbalingga
Si Kreta — Karangbolongan
Andhongsari — Kedhungwinong
Karungkala — Jenu
Banjaransari — Penggirtg
Condrolatu — Pagelen
Kethekputih — Kendhalisada
Rara Bhenok — Demak
Bathithit — Tuban
Juwalpayal — Talsinga
Kujang — Tremas
Ni Daruni — Trenggalek
Kaladhandhung — Benthongan
Si Hasmara — Taji
Bagus Anom — Kudus
Manglarmunga — Imogiri
Puspagati — Godhong
Cucukdhandhang — Kartika
Kulawarga — Tasikwedi
Sanggabuwana — Kaliopak
Pak Kocek — Pejarakan
Cincinggolong — Kalihonang
Ki Daruna — Warulandheyan
Si Daruni — Warulandheyan
Si Gandhung — Kedhunggarunggu
Genapura — Majaraga
Bajulbali — Rembang
Butagarigis — Madura
Si Gober — Pecangakan
Obar abir — Jatimalang
Rara Dungik — Randhulawang
Butakepala — Prambanan
Raden Gelanggang Jati — Redi Gadjahmungkur
Raden Kusumayuda — Pagerwaja
Dodolkawit — Pecabakan
Yudapeksa — Delanggu
Gambir anom — Pathi
Gendruk — Talpegot
Ana macem-macem jinis makhluk urip sing biasane kita
ucapake utawa tumindak ala sing digandhengake karo jeneng makhluk urip amarga
tumindak ala, nanging crita saka wong-wong kaya iki butuh dokumentasi sing
akurat amarga suwe-suwe bakal ilang dhewe. amarga jaman pembangunan sing cepet
kaya saiki.
TERJEMAHAN BEBAS DALAM BAHASA INDONESIA :
Raja-Raja DheDEmit Tanah Jawa
Makhluk Halus
Kepercayaan terhadap kehidupan makhluk halus menyebar di
berbagai wilayah tanah jawa. Orang jawa menjaga hubungan dengan makhluk halus.
Bagi orang yang mencapai ilmu sejati dalam kejawen atau mungkin yang sudah
menguasai metafisika, dunia makhluk halus itu biasa adanya dan bukan omong
kosong.
Ada dua macam makhluk halus: pertama, makhluk halus asli
yang memang diciptakan sebagai makhluk halus. Makhluk-makhluk halus yang asli
mereka tinggal di dunianya masing-masing, mereka mempunyai kedudukan tinggi
seperti raja, ratu, menti. Sebaliknya ada yang berpangkat rendah seperti
prajurit, pegawai, pekerja.
Kedua, makhluk halus yang berasal dari manusia yang telah
meninggal. Seperti juga manusia ada yang baik dan jahat, ada yang pintar dan
bodoh. Banyak ahli kejawen mempunyai pendapat yang sama bahwasanya di dalam
duniayang satu dan sama ini, sebenarnya dihuni oleh beberapa macam alam
kehidupan, termasuk alam yang dihuni oleh manusia. Dunia ini terdapat beberapa
lapis alam yang ditempati oleh bermacam-macam makhluk. Makhluk-makhluk
tersebut, pada prinsipnya mengurusi alamnya masing-masing. Aktivitas mereka tidak
bercampur dan setiap alam mempunyai urusannya masing-masing. Alam manusia
mempunyai matahari dan penduduknya yang terdiri dari manusia, binatang dan
lain-lain.
Warga alam yang lain mereka mempunyai badan cahaya atau
secara populer dikenal sebagai makhluk halus. Alam-alam itu tidak ada hari
terang benderang karena tidak ada matahari. Keadaannya seperti suasana malam
yang cerah di bawah sinar bulan dan bintang – bintang terang. Tidak ada sinar
yang menyilaukan seperti sinar Sang Hyang Bagaskara. Diantaranya dapat
dijelaskan sebagai berikut :
Merkayangan
Kehidupan di alam ini hampir sama seperti
kehidupan didunia manusia, kecuali tidak adanya sinar terang seperti matahari.
Dunia merkayangan sama seperti dunia manusia, misalnya membayar dengan uang
yang sama, memakai macam pakaian yang sama. Ada banyak mobil yang jenisnya sama
di jalan- jalan, ada banyak pabrik-pabrik persis seperti di dunia manusia.
Mereka memiliki teknologi yang lebih canggih dari manusia, kota-kotanya lebih
moderen ada pencakar langit, pesawat-pesawat terbang yang ultra modern dll. Ada
juga hal-hal yang mistis di dunia merkayangan ini. Kadang- kadang bila perlu
ada juga manusia yang diundang oleh mereka antara lain untuk melaksanakan
pertunjukan, menghadiri upacara perkawinan, bekerja di pabrik atau keperluan
lain. Manusia yang melakukan pekerjaan di dunia tersebut, dibayar dengan uang
yang sah dan berlaku seperti mata uang di dunia manusia.
Siluman.
Makhluk halus ini suka tinggal di daerah seperti
di danau-danau, laut, samudera. Masyarakt siluman diatur seperti masyarakat
jaman kuno. Mereka mempunyai raja dan ratu. Terdapat golongan aristokrat,
pegawai-pegawai, prajurit, pembantu-pembantu. Mereka tinggal di kraton-kraton, rumah-rumah. Di yogyakarta atau jawa tengah, orang akan mendengar cerita
tentang beberapa siluman laut yakni kanjeng Ratu Kidul, sangat berkuasa dan
amat cantik. Ia tinggal di istana laut selatan. Di parang kusumo terkenal
sebagai tempat panembahan senopati dan kanjeng Ratu Kidul, pada pertemuan itu,
kanjeng ratu berjaji untuk melindungi semua raja dan kerajaan mataram. Ia
mempunyai seorrang patih yang sakti yaitu Nyai Roro Kidul.Kerajaan laut selatan
ini terhampar pantaidi pantai selatan jawa, dibeberapa tempat kerajaan ini
mempunyai adipati. Seperti layaknya sebuah negeri di kerajaan laut selatan ini
juga ada upacara, ritual dan mereka juga mempunyai angkatan perang.
Kajiman.
Kajiman hampir sama dengan bangsa siluman,
tetapi mereka itu tinggal di daerah- daerah pegunungan dan tempat- tempat yang
berhawa panas. Orang biasanya menyebut merak jim.
Demit.
Demit bertempat tinggal di daerah- daerah
pegunungan yang hijau dan lebih sejuk hawanya, rumah-rumah mereka bentuknya
sederhana terbuat dari kayu dan bambu, mereka itu seperti manusia hanya bentuk
badanya lebih kecil.
Disamping masyarakat yang sudah teratur seperti
merkayang, siluman, kajiman, dan demit masih ada lagi sebuah alam yang
terjepit, dimana roh-roh dari manusia-manusia yang jahat menderita karena
kesalahan yang telah mereka perbuat pada masa lalu, ketika mereka hidup sebagai
manusia. Manusia yang dilakukannya. Hukuman itu bisa dijalani pada waktu masi
hidup di dunia sesudah mati. Pemujaan atau kejawen bukanlah patung-patung batu,
tetapi pada sembilan macam makhluk halus yang dipercaya bisa menolong menjadi
kaya secara material.
Kesembilan makhluk jahat itu bila dilihat dengan mata
biasa kelihatannya seperti :
– Jaran penoreh = kuda yang kepalanya menoleh ke
belakang.
– Kutuk lamur = sebangsa ikan, penglihatannya tidak
terang
– Gemak melung = gemak, semacam burung yang berkicau
– Codot ngising = kelelawar berak
– Bulus jimbung = bulus yang besar
– Kandang bubrah = kandang yang rusak
– Umbel molor = ingus yang menetes
– Bajul putih = buaya putih
– Srengara nyarap = anjing menggigit
Urip iku mung mampir ngombe artinya hidup didunia ini
hanya untuk mampir minum, itu artinya orang hidup didunia ini hanya dalam waktu
singkat maka itu berbuatlah yang bener lan pener. Bagi mereka yang telah
melakukan kesalahan dengan jalan memuja atau menggunakan jasa berhala di atas,
mereka tentu sesudah kematian mereka mendapat hukuman dari sangkan paraning
dumadi. Hukuman sesudah kehidupan dipercaya orang jawa sebagai hukuman yang
amat berat, dan tidak ada penderitaan yang melebihi. Maka, setiap orang harus
berusaha untuk menghindarinya dengan selalu bersyuker kepada tuhan yang maha
kuasa. Tuhan memerintahkan agar kita senantiasa melakukan perbuatan yang baik
dan benar, berkelakuan baik, jujur dan suka menolong.
Serat kalatidha karya Ranggawarsita yang sangat terkenal
menyatakan dilalah kersaning Allah, begjane wong kang lali, isih begja
kangeling lan waspada, ditafsirkan bahwa eling, berarti kita senantiasa
dituntut untuk berbakti kepada tuhan dan selalu berzikir kepada tuhan, tidak
melupakan dan tidak meninggalkan sembahyang. Waspada berarti mampu membedakan
mana yang benar dan yang salah, artinya selalu wiweka. Hal ini penting agar
kita tidak ikut gila, tergilas oleh arus zaman dan hanyut dalam situasi yang
tidak menentu.
Dhedhemit menghuni suatu tempat
Ada banyak versi tentang mitos penciptaan jawa, babad
tanah jawi. Dalam suatu dongeng yang dikisahkan kepada saya oleh seorang dalang
semar, pelawak wayang kulit yang lucu dan bijak, pahlawan kebudayaan jawa, yang
berbicara kepada seorang pendeta Hindu- Muslim, orang pertama dari rangkaian
panjang para kolonis Pulau jawa. Pendera itu berkata pada semar : ’ ceritakan
kepadaku kisah pulau jawa sebelum ada manusia.’ Semarmengatakan bahwa pada masa
itu seluruh pulau diliputi oleh hutan belantara kecuali sebidang kecil sawah
tempat semar bertanam padi di kaki gunung merbabu. Tempat selama puluhan ribu
tahun ia hidup bertani. ’ apakah kau ini?’ tanya pendeta itu keheranan. ’
apakah kau ii manusia? Umurmu bukan main panjangnya! Tentu kau bukan manusia.
Bahkan nabi adam hanya berusia seribu tahun ! makhluk apakah ini? Akui saja
yang sebenarnya!’
’Sebenarnya,’ kata semar,’ aku bukan manusia, aku adalah
makhluk halus yang menjaga danyang pulau
jawa. Aku adalah makhluk halus yang tertua, raja dan nenek moyang sekalian
makhluk halus, dan melalui mereka ini menjadi raja seluruh manusia. ’ dalam
nada yang berubah, ia melajutkan: ’ tetapi aku juga mempunyai sebuah pertanyan
untukmu. Mengapa kau hancurkan negriku? Mengapa kau datang disini dan mengusir
anak cucuku? Makhluk-makhluk halus itu, kalah oleh kekuatan spiritual dan ilumu
agamamu, perlahan-lahan terpaksa melarikan diri kekawah-kawah gunung berapi
atau kedasar laut selatan. Mengapa lakukan ini?’ pendeta itu menjawab, ’ aku
telah di perintahkan oleh raja rum untuk mengisi pulau ini dengan umat manusia.
Aku harus membabat hutan untuk dijadikan persawahan, membangun desa, dan
memukimkan dua puluh ribu orang disini sebagai kolonis. Ini adalah titah rajaku
dan kau tak bisa menghentikannya. Tetapi roh-roh yang mau melindungi kita akan
tetap boleh tinggal dijawa ; aku akan menentukan apa yang harus kalian
kerjaka.’ Ia melanjutkan pembicaran dengan menggambarkan garis-garis besar
prespektif sejarah jawa sampai dengan zaman moderen dan menjelaskan peranan
semar dalam proses itu, yakni sebagai penasehat spiritual dan pendukung magis
bagi sekalian raja dan pangeran yang akan datang terjadi terus menjadi ketua
sekalian danyang tanah jawa.
Dengan demikian, paling tidak dalam versi ini, dongen
orang jawa dalam babad tanah jawi lebih mendekati apa yang disebut mitos
kolonisasi dari pada mitos penciptaan, yang mengingatkan sejarah jawa yang
terus menerus mengalami invasi orang-orang hindu, islam dan eropa, memang tidak
mengherankan. Mbabad berarti membersikan sebidang hutan belantara unutk di ubah
menjadi suatu desa lengkap dengan persawahan, membangun sebuah pulau kecil
pemukiman manusia ditengah lautan makhluk halus yang menghuni hutan, walaupun
istilah itu kini juga dipakai untuk persiapan umum mengelolah sawah. Yang harus
dilakukan oleh orang dalam masa permulaan perputaran tanam padi setiap
tahunnya. Lukisan yang disampaikan oleh mitos itu adalah gambaran masuknya para
pendatang baru yang mendorng roh-roh jahat kegunung, tempat-tempat liar yang
belum dijamah, dan lautan hindia, semetara bergerak dari utara keselatan ,
sambil mengatakan beberapa makhluk halus yang mau menolng sebagai pelindung
mereka dan pemukiman mereka yang baru.
Cerita ini merupakan sebuah perkembangan tradisi lisan
didalam masyarakat kita yang berwujud sebuah folklore yang tak lepas dari
sebuah hakikat yang dinanmakan cerita lisan tersebut.
Cerita lisan ini memberikan sebuah konsep yang sangat
mendasar tentang sebuah penceritaan tentang Dhemit yang mulai dari sisi
wataknya yang bermacam-macam hingga bentuk yang bermacam-macam juga, hal ini
dapat dinyatakan sebagai fungsi yangsangat kentel oleh mitos yang berkembang
pada saat ini, dan menjadi bahan cerita buat anak cucu sehingga bahwa adanya
makhluk halus itu berawal dari sebuah penceritaan, tetapi banyak unsur-unsur
religiusitasnya karena kita akan selalu diingatkan untuk beribadah kepada Tuhan
karena adanya penceritaan watak dari beberapa makhluk halus atas sebuah
penceritaan dengan beberapa versi di jawa ini.
berdasar QURAISYN
ADAMMAKNA ( SERAT JANGKA JAYABAYA )
” Wonten kaol, yen ngambah wana utawi ngidak papan siti
angker,panapadenen yen pinuku kathah sesakit, yen nananing dhemit dhemit wau
dipun ungelaken ( dipun sebataken ), para dhemit boten urun angganggo damel”
ada perjanjian, jika masuk hutan atau menginjak tanah yg
angker,apa bila ditempat itu banyak yg sakit,apabila nama dedemit itu
disebutkan/dibunyikan,para demit tidak mau mengganggu(menggangu kerja).
Jika merambah hutan atau melewati tempat2 angker, atau
banyak orang menderita sakit/banyak wabah penyakit, cukup dengan menyebut nama2
dhemit tersebut, niscaya mereka tidak akan mengganggu
NAMA — PANGGENAN / TEMPAT
Durgateluh — Majapahit
Sapujagad — Majapahit
Reja Baureksa — Majapahit
Kalabatuk — Blambangan
Butlocaya — Kediri
Prabujeksa — Giripura
Korek — Ponorogo
Sidakare — Pacitan
Klenthingmungik — Keduwang
Endrayeksa — Magetan
Tunjungpuri — Jenggala
Parangmuka — Surabaya
Pananggulan — Jipang
Sapujagad — Jipang
Kalasekti — Madiun
Prabujeksa — Pasuruan
Samaita — Gegelang
Gegeseng — Ngawi
Dhadhung — Ngawi
Butasalewah — Pajang
Mendhamendhi — Mataram
Rajegwesi — Plered
Macanguguk — Grobogan
Kalajohar — Singosari
Barukuping — Srengat
Kalakatung — Blitar
Buthakaroda — Ngrawa
Sekargambir — Karangbret
Sitalkung — Watukuru
Kures — Mandlaruknli
Ki Bujengan — Lowano
Nyi Bujenggis — Lowano
Si Korok — Lowano
Si Bedruk — Talpegat
Bagus Karang — Roban
Trenggilingwesi — Majenang
Dhudhukwarih — Pemasuhan
Sapuangin — Pemasuhan
Nyai Panggung — Kuthagedhe
Si Babut — Kerta
Setan Kumbari — Jombor
Jurutaman — Tunjungbang
Nitaluki — Tunjungbang
Sunan Lawu — Ngargapura
Malangganti — Tembayat
Gucukdandang — Medhi
Wedhitasik — Wedhi
Teluhrumput — Kali-Opak
Sanggabuwana — Kali-Opak
Majek — Galen
Cengjures — Kalipening
Karangwelang — Dhahrama
Sisendhal — Kreteg
Sapuangin — Bleberan
Senapada — Rangkudang
Pandhansari — Serisig
Malangkarsa — Wanapeti
Sandhung — Sawangan Praga
Siabur-abur — Panggung
Singabarong — Jagaraga
Aryatiron — Lodhaya
Sarpabangsa — Rawa Pening
Hinakarni — Betawi
Sapuregel — Betawi
Butagila — Tegal
Jaringwarih — Brebes
Dhandhungawuk — Brebes
Guntinggeni — Wiradesa
Teluhbraja — Cilacap
Kalasekti — Cilacap
Ni Buratwangi — Sabrang
Nayadipa — Selong
Gunturgeni — Pringtulis
Penatas — Kendhangwesi
Sithethel — Ngajah
Buta glemboh — Ngajah
Butatukang — Tegaloyang
Juru taman — Tegaloyang
Nyai Galuh — Jenar
Wesasi — Banjaransari
Sijayapidana — Dlepih
Widanangge — Dlepih
Bagelung — Wana Roban
Gendhung — Wana Roban
Gruwung — Wana Roban
Gitranaya — Wana Roban
Ki Daruna — Kayulandhean
Ki Daruni — Kayulandhean
Citranaya — Caruban
Satapura — Caruban
Ondar andir —Kuwu
Siparangtandang — Tuksanga
Siluwer —Batang
Sang Dalujawi —Kalkung
Kalanandhah — Tuntang
Ngalingkung — Setantelagapasir
Jalilung — Setantelagapasir
Singamarang — Semarang
Baratkatiga — Semarang
Arya Dipa — Lodhaya
Bancuri Kalabancuring — Redi Prahu
Gutukwatu — Pekalongan
Gunturgeni — Pekalongan
Setanturwangkal — Kaliwungu
Gutukapi — Kaliwungu
Maesakurda — Nusa Brambang
Durgabahu — Jeruklegi
Wirabangsa — Redikombang
Ajidipa — Redi Kendheng
Ratu Genawati — Seluman
Ragawati — Ringinputih
Kemandhang — Ringinputih
Jayengresmi — Masjid Sela
Jenggi — Gunung Agung
Warusuliwaringin — Gunung Agung
Udangalak — Pemalang
Sembungyuda — Pemalang
Manggisretna — Gunungtawang
Sanawati — Tidhar
Kalasekti — Tidhar
Maduretna — Sindara
Pujangga — Mrapi
Parlapa — Mrapi
Jatisewu — Sumbing
Jalela — Sumbing
Sidamurti — Karungrungan
Surapati — Tlaga
Parusa — Waringin
Teluhgung — Ngawang-awang
Kalekah — Ngawang-awang
Lempir — Rebabu
Terapa — Rebabu
Tlurki — Priyangan
Ni Jenggi — Kedhunggedhe
Garubawor — Lamongan
Gurnita — Puspalaya
Si Pangenbuta kumbari — Redi Prahu
Kaladremba — Redi Prahu
Pragota — Kartasura
Sikareteg — Pajajaran
Kresnapada — Rangkudan
Pandhansari — Tarisik
Ki Sandhungan — Sawahan
Dhudhukwarih — Pelabuhan
Butatukang — Pelayangan
Rara Amis — Ingtawang
Prabu Jaka — Redi Kelir
Butakala — Pasisir
Kalanandhan — Banyumas
Si Renthil — Segaluh
Geniara — Gunungduk
Baledhug — Parangkusuma
Ki Garunggung — Parangdhog
Ki Galenthung — Parangtritis
Bok Bereng — Parangtritis
Ki Wastuti — Parangtandang
Si Sabukjanur — Dalan Prapatan
Ki Gurong — Dalan Prapatan
Ni Gurong — Dalan Prapatan
Rara Dulek — Penancingan
Rara Dewi — Guws.langso
Raden Arya Jayengwesthi — Parangwedang
Silengkur — Tilamputih
Si Lancuk — Blora
Kala Durgi — Gambiran
Kalapraharan — Lasem
Dhandhangmurti — Sidayu
Widalangkah — Candhi
Suwanda — Sokawati
Nyai Ragil — Tandhos
Jayalelana — Suruh
Buta Trenggiling — Tanggal
Guntinggeni — Kenhal
Ki Samahita — Magelang
Udanriris — Pasijayan
Citranaya — Kayubarean
Logenjeng — Juwana
Si Londir — Wirasaba
Jaran Panolih — Matesih
Damapi — Jatisari
Parangtandang — Kesanga
Retnapangasih — Sendhang
Bok Sampur — Redi Wilis
Raden Panji — Ngambel
Si Penthul — Kacanag
Tambaksuli — Ngrema
Ki Klunthung — Jepara
Si Kecubung — Kadilangu
Drembomoha — Purbalingga
Si Kreta — Karangbolongan
Andhongsari — Kedhungwinong
Karungkala — Jenu
Banjaransari — Penggirtg
Condrolatu — Pagelen
Kethekputih — Kendhalisada
Rara Bhenok — Demak
Bathithit — Tuban
Juwalpayal — Talsinga
Kujang — Tremas
Ni Daruni — Trenggalek
Kaladhandhung — Benthongan
Si Hasmara — Taji
Bagus Anom — Kudus
Manglarmunga — Imogiri
Puspagati — Godhong
Cucukdhandhang — Kartika
Kulawarga — Tasikwedi
Sanggabuwana — Kaliopak
Pak Kocek — Pejarakan
Cincinggolong — Kalihonang
Ki Daruna — Warulandheyan
Si Daruni — Warulandheyan
Si Gandhung — Kedhunggarunggu
Genapura — Majaraga
Bajulbali — Rembang
Butagarigis — Madura
Si Gober — Pecangakan
Obar abir — Jatimalang
Rara Dungik — Randhulawang
Butakepala — Prambanan
Raden Gelanggang Jati — Redi Gadjahmungkur
Raden Kusumayuda — Pagerwaja
Dodolkawit — Pecabakan
Yudapeksa — Delanggu
Gambir anom — Pathi
Gendruk — Talpegot
Bermacam-macamnya makhluk hidup itulah kita biasa membuat
suatu perkataan atau perbuatan jelek yang disangkut pautkan kedalam nama
makhluk hidup karena perbuat yang tidak baik, bagaimanapun cerita dari rakyat
seperti ini perlu banyak pendokumentasian yang akurat karena dengn seiring
berjalannya waktu akan hilang dengan sendirinya karena pesatnya perkembangan
zaman sepeti saat ini.
Sumber : Dananjaya, 1984, Folklor Indonesia, grafitipres,
jakarta.
Purwadi,2009, folklor jawa, pura pustaka, yogyakarta.