LAKON WISUDA SANGHYANG WENANG

Lakon Wisuda Sanghyang Wenang

 

 

Gambaran Wujude Ringgit Purwa Sang Hyang Wenang Ana Versi-versi

Sang Hyang Wenang minangka asma dewa senior ing tradhisi wayang Jawa. Dheweke dianggep leluhure Batara Guru, pimpinan Kahayangan Suralaya. Dheweke dhewe manggon ing Khayangan Alang-alang Kumitir. Cariyos gesangipun Sang Hyang Wenang ingkang dipunandharaken ing pentas wayang menika, antawisipun naskah Serat Paramayoga anggitanipun pujangga Ranggawarsita.

Serat Paramayoga mujudake karya sastra Jawa kang isine gabungan unsur Hindu, India lan tradhisi budaya Jawa asli. Paraga Sang Hyang Wenang, contone, diarani leluhure para dewa ing Mahabharata.

Sang Hyang Wenang tumingal lan mbangun kahyangan anyar ing gunung Tengguru. Sasampunipun mimpin ngantos pinten-pinten taun, Sang Hyang Wenang masrahaken dhampar kaswargan dhateng putranipun, Sang Hyang Tunggal. Sawisé iku, dhèwèké uga dadi siji, manunggal dadi putrané.

Sanadyan Sang Hyang Wenang wis manunggal dadi Sang Hyang Tunggal, para dalang ing pagelaran wayang tetep nyipta watake Sang Hyang Wenang ing lakon tartamtu. Iki bisa amarga sawise manunggal karo ramane, Sang Hyang Tunggal isih nggunakake asmane ramane nanging ana bedane, yaiku Sang Hyang Podo Wenang minangka salah sijine jejuluk.

 

Sanghyang Wenang uga seneng tapabrata lan olah rasa, kaya dene eyange Sanghyang Nurcahya. Dheweke nekani maneka warna papan wingit. Dheweke nindakake kabeh jinis tapa. Dheweke banjur yasa kraton kang ngambang ing awang-awang, tepate ing pucuk gunung Tunggal, gunung paling dhuwur ing Pulo Malwadewa. Sawise 300 taun ing tahta, dheweke pungkasane dadi dewa dening kabeh jin ing pulo kasebut.

Nalika iku uripe sawijining ratu manungsa jenenge Prabu Hari saka kerajaan Keling ing Jambudwipa. Dheweke duka nalika krungu tumindake Sanghyang Wenang, sing ngaku Gusti. Tanpa nggawa bala, dheweke teka nyerang Kahyangan ing Pulo Malwadewa dhewekan. Ana perang kekuwatan gaib. Ing perang iku, Prabu Hari akhire ngakoni kaluwihane Sanghyang Wenang.

Prabu Hari banjur ngaturake putrine, Dewi Sahoti, dadi garwane Sanghyang Wenang. Saking palakrama punika miyos putra awujud akyan, katutup cahya abrit, kuning, ireng lan putih. Sawise disiram karo Tirtamarta Kamandalu, cahya papat ing awak bayi manunggal. Bayi kasebut banjur dadi tokoh kanthi badan spiritual sing mancarake cahya. Putrane Sanghyang Wenang kang kapisan jenenge Sanghyang Tunggal. Prastawa iki dumadi ing taun 3500 Srengenge.

 

Sawetawis dangu Dewi Sahoti nglairake anak kembar, lanang lan wadon, kang padha akyan, katutup ing cahya. Kekarone banjur disiram karo Tirtamarta Kamandalu lan diwenehi jeneng dening bapake. Sing lanang diwenehi jeneng Sanghyang Hening, dene sing wadon jenenge Dewi Suyati.

Dene lelampahanipun ingkang rayi Sanghyang Wenang, Sanghyang Darmajaka, sampun jumeneng ratu ing nagari Selong. Sanghyang Darmajaka kagungan garwa asma Dewi Sikandi, putrinipun Prabu Sikanda saking Kraton Selakandi. Karajan iki dumunung ing Sri Lanka.

Saka perkawinan kasebut, Sanghyang Darmajaka peputra lima, yaiku Dewi Darmani, Sanghyang Darmana, Sanghyang Triyarta, Sanghyang Caturkaneka, lan Sanghyang Pancaresi.

Sanghyang Darmajaka banjur kekancan karo Sanghyang Wenang, yaiku liwat nikahane Dewi Darmani lan Sanghyang Tunggal. Sanghyang Tunggal dhewe banjur jumeneng ratu ing Keling, ngganteni eyange, Prabu Hari.

 

 

LAKON Sang Hyang Wenang

Cariyos punika nyariyosaken lelampahan gesangipun Sanghyang Nurrasa, putranipun Sanghyang Nurcahya, ingkang dipunlajengaken kaliyan putranipun ingkang asma Sanghyang Wenang. Sumber panyusun crita iki yaiku Serat Paramayoga anggitane Raden Ngabehi Ranggawarsita kanthi pangrembakane sithik.

 

 

SANGHYANG NURRASA JENGKAR SAKING TLATAH DEWA

Ing Pulo Kahyangan para Dewa, Sanghyang Nurcahya ngadhep Sanghyang Nurrasa lan Patih Amir. Sing dirembug yaiku rencana Sanghyang Nurcahya arep maringake dhampar lan kabeh pusaka marang Sanghyang Nurrasa sing dianggep cukup dewasa. Ananging Sanghyang Nurrasa rumangsa ora nduweni kuwajiban kang abot iki.

 

Sanghyang Nurcahya banjur dhawuh marang putra siji-sijine supaya enggal-enggal dhaup, supaya bisa duwe garwa kang bisa dirembug anggone mutusake masalah. Maneh, Sanghyang Nurrasa ora gelem amarga isih kepengin nambah kawruh lan pengalamane, apamaneh dheweke ora ngerti sapa wanita kang cocok dadi pasangan urip. Sanghyang Nurcahya duka lan ngusir Sanghyang Nurrasa saka Pulo Kahyangan Para Dewa.

 

Sawise Sanghyang Nurrasa seda, Patih Amir nyuwun marang Sanghyang Nurcahya supaya ngapura Sanghyang Nurrasa lan dhawuh supaya bali. Ananging Sanghyang Nurcahya njlentrehaken, bilih bebendunipun namung ndadosaken kangge ngukur tekad lan ambanipun ngelmu ingkang putra. Sanghyang Nurcahya banjur dhawuh marang Patih Amir supaya ngawasi lakune Sanghyang Nurrasa saka kadohan. Patih nuruti lan enggal lunga.

 

 

SANGHYANG NURRASA TAPABRATA ING TLATAH DARMA

Sanghyang Nurrasa nglambrang nganti tekan ing Pulo Darma banjur tapa ing pucuking gunung. Sawetara wektu mengko teka jin jenenge Patih Parwata karo pasukane. Patih Parwata nesu amarga ana wong manca sing wani semedi ing wilayah Kerajaan Pulo Darma. Padha uga ngganggu Sanghyang Nurrasa kanggo mungkasi penebusane.

 

Sanghyang Nurrasa jumeneng ngadhep Patih Parwata. Wong loro mau banjur padha adu kapinteran, banjur diterusake perang kekuwatan gaib. Sanadyan piyambak, Sanghyang Nurrasa saged ngadhepi piyambake sedaya tanpa dipun dorong babar pisan. Patih Amir sing ngintip saka ndhelik, pungkasane muncul lan bubar perang sadurunge ana korban ing antarane.

 

 

SANGHYANG NURRASA DAUP KALEAN DEWI RAWATI

Raja jin ing Kraton Pulo Darma asmane Prabu Rawangin iku adhine Patih Parwata, mula dheweke uga kaanggep adhine Prabu Nurhadi lan Patih Amir. Prabu Rawangin nampi rawuhipun Sanghyang Nurrasa lan enggal-enggal ngraosaken. Dadi, Prabu Rawangin nduweni niat arep ndadekake Sanghyang Nurrasa dadi mantune, yaiku nggarwa putrine Dewi Rawati.

 

Prabu Rawangin matur, bilih sawetawis dintên Dèwi Rawati ngimpèni, bilih angsal pitedah, bilih jodhonipun sampun cêlak, inggih punika putunipun Kanjeng Nabi Sis. Ora dinyana-nyana, wong sing diarani ing impen mau saiki wis ana lan isih dadi anggota kulawarga ibune dhewe. Mangsuli, Sanghyang Nurrasa nyuwun pertimbangan marang Patih Amir, lan Patih Amir uga ngusulake supaya nampa jodho kasebut. Sanghyang Nurrasa akhire gelem dadi mantune Prabu Rawangin.

 

Mula dianakake upacara mantenan antarane Sanghyang Nurrasa lan Dewi Rawati. Sawise pitung dina, Sanghyang Nurrasa oleh idin nggawa garwane manggon ing Kahyangan ing Pulo Dewata.

 

 

SANGHYANG NURCAHYA WARISAKE KAHYANGAN PULAU DEWA

Sanghyang Nurcahya lan Dewi Nurrini nampani rawuhe Sanghyang Nurrasa lan Dewi Rawati kanthi bungah. Sanghyang Nurcahya banjur mratelakake mundur dadi panguwasa Pulo Kahyangan. Sakabehe pengalaman uripe wis ditulis ana ing buku gaib kang aran Pustaka Darya, banjur dipasrahake marang Sanghyang Nurrasa bebarengan karo pusaka liyane, yaiku Tirtamarta Kamandanu, Cupumanik Astagina, Lata Mahosadi, lan Retna Dumilah.

 

Sasampunipun Sanghyang Nurrasa ngunjuk Tirtamarta Kamandanu, Sanghyang Nurcahya lajêng nyipta dhatêng piyambakipun, manunggaling raga lan jiwa kalihan putranipun. Wiwit iku Sanghyang Nurrasa dadi panguwasa paling dhuwur ing Kahyangan ing Pulo Dewa.

 

 

PEPUTRA TURUN SANGHYANG NURRASA

Pirang-pirang wulan Dewi Rawati nglairake putra-putri awujud Sotan, yaiku swara tanpa wujud, cacahe loro lan rebutan sapa sing luwih tuwa. Sanghyang Nurrasa banjur meneng sadhela mlebu ing alam gaib lan mbentuk sakabehing rahsa, supaya swara loro mau bisa dikumpulake lan diwenehi wujud. Ingkang ageng suwanten dados putra kapisan, pinaringan nama Sang Supi, nama Sanghyang Darmajaka, utawi Sanghyang Wening, dene ingkang alit suwanten dados putra kaping kalih, pinaringan nama Sang Jaji, kanthi gelar Sanghyang Wenang. .

 

Pirang-pirang taun Dèwi Rawati babaran anak nomer telu, wujud Akyan utawa jin sejati, sing dijenengi Sanghyang Nurrasa Sanghyang Taya. Putra telu Sanghyang Nurrasa padha seneng tapa lan nyinaoni kekuwatan gaib, lan sing paling misuwur ing antarane yaiku Sanghyang Wenang.

 

 

PRABU HARI NYERANG TLATAH PULAU DEWA

Ana raja jin jenenge Prabu Hari saka Kerajaan Keling. Krungu ana panguwasa kang asma Sanghyang Nurrasa ing Kahyangan ing Pulo Dewa-dewa kang wis nundukake jin akeh. Prabu Hari rumangsa penasaran lan duwe niat nyoba kasekten Sanghyang Nurrasa. Bebarengan karo Patih Sangadik lan sekutune, Prabu Sikanda saka Kerajaan Selongkandi, padha budhal nyerang Pulau Dewata.

 

Satekane ing kono, Sanghyang Nurrasa satemene nampani tekane kanthi grapyak. Ora dinyana-nyana Sanghyang Nurrasa wis ngerti maksud lan tujuane para jin banjur masrahake kabeh perkara marang para putra.

 

Mula Prabu Hari ngadhep Sanghyang Wenang. Sanadyan nembe ketemu, Sanghyang Wenang bisa ngira asal-usule Prabu Hari, yaiku putrane Jin Saraba. Jin Saraba iku sedulure Prabu Nurhadi, Prabu Rawangin, Patih Parwata, lan Patih Amir. Ana uga kakange sing jenenge Prabu Palija, raja ing Kraton Keling sadurunge. Sawisé Prabu Palija turun tahta, Kraton Keling dipasrahaké marang putrané kang duwé gelar Prabu Sangadik. Nanging Prabu Sangadik dikalahake dening sedulure dhewe, yaiku Prabu Hari. Prabu Sangadik banjur masrahake Kraton Keling marang sedulure, lan uga masrahake putrine yaiku Dewi Wisawati. Prabu Hari banjur krama karo Dewi Wisawati, dene Prabu Sangadik diangkat dadi gubernur.

 

Prabu Hari isin lan duka amarga asal-usule bisa ditebak. Dheweke uga nyerang Sanghyang Wenang lan pecah perang. Nanging Sanghyang Wenang menang perang. Kosok baline, Prabu Sikanda uga dikalahake dening Sanghyang Darmajaka, dene Patih Sangadik pasrah marang Sanghyang Taya.

 

 

SANGHYANG NURRASA LENGSER MANDITHO

Sanghyang Nurrasa bingah sanget mirsani kamenangan putra-putranipun, mliginipun Sanghyang Wenang ingkang gadhah kapinteran ingkang luhur. Dheweke uga ngowahi permusuhan dadi kekancan kanthi nglamar putrine Prabu Sikanda lan Prabu Hari dadi mantune. Raja jin loro kuwi seneng banget lan nampa lamaran kasebut kanthi seneng.

 

Mula banjur dianakake penganten Sanghyang Darmajaka lan Dewi Sikandi putrine Prabu Sikanda lan Sanghyang Wenang karo Dewi Sahoti putrine Prabu Hari. Dene Sanghyang Taya bakal ketemu jodhone ing liya wektu, miturut pituture Sanghyang Nurrasa.

 

Ora mung kuwi, Prabu Sikanda uga masrahake Kraton Selongkandi marang Sanghyang Darmajaka dadi nata ing kono, dene Prabu Hari masrahake Kraton Keling marang Sanghyang Wenang. Nanging Sanghyang Nurrasa duwe rencana liya, yaiku ngangkat Sanghyang Wenang dadi pewaris Pulo Kahyangan Para Dewa. Kraton Keling kudune dipasrahake marang putrane Sanghyang Wenang kang sabanjure miyos Dewi Sahoti.

 

Sasampunipun katetepaken, Sanghyang Nurrasa lajeng masrahaken sedaya pusaka tilaripun Sanghyang Nurcahya dhateng Sanghyang Wenang, lajeng babaran lan manunggal raga kaliyan putra ingkang angka kalih. Mula saka iku Sanghyang Wenang jumeneng nata ing Pulo Kahyangan Dewata kanthi gelar Sanghyang Jatiwisesa, dene Sanghyang Darmajaka jumeneng nata ing Kahyangan Selongkandi kanthi gelar Sanghyang Purbawisesa. Dene kang rayi, Sanghyang Taya, nganggo sesebutan Sanghyang Pramanawisesa.

 

 

LAHIRE SANGHYANG TUNGGAL

Setaun sawisé iku, Sanghyang Wenang yasa kahyangan anyar kang nglayang ing dhuwur Gunung Tunggal, kang isih ana ing wewengkon Pulo Déwa. Ing wektu sing padha, Dewi Sahoti babaran putrane sing sepisanan kanthi wujud Akyan, ditutupi cahya abang, kuning, ireng lan putih. Sanghyang Wenang adus putrane karo Tirtamarta Kamandanu satemah cahya papat mau nyawiji dadi jabang bayi kang langsung malih dadi diwasa.

 

Sanghyang Wenang banjur njenengake putrane sing sepisanan dadi Sanghyang Tunggal, miturut jeneng Kahyangan Gunung Tunggal panggonane.

 

 

Imajiner Nuswantoro